Morgoth
New member
Zeynep İhtimam
Bilim kurgu edebiyatının türsel kalıplarını kıran yazar-aktivist Margaret Atwood, “her ütopyanın aslında distopyayı ortasında barındırdığı”nı söyler. Ülkü toplum ve onun negatif baskısı üzere duran sistemler içinde keskin bir ayrıma gitmeyi uygun bulmayan müellife nazaran, her ikisi de aslında birbirinin tezahürüdür: Her ütopya gerçekleştiği andan itibaren bir distopyaya dönüşebilme potansiyeline sahiptir. Ya da belli bir azınlığın ütopyası, her vakit “diğerleri”nin distopyasıdır. Lakin her distopya da ütopik olana referansla bir değişim umudu taşır (1). Bunun anlatısal karşılığı ise, en sert tenkitleri getirebilme cüretiyle şimdiki vakitte tecrübelenen gerçekliği metaforik bir düzleme taşıyan var iseyımsal kurgudur.
Son vakit içinderın yeni fenomeni olan Güney Kore imali “Squid Game”i bu açıdan pahalandırmak nasıl olur? Hwang Dong-hyuk tarafınca yazılıp yönetilen dizi, yalnızca Netflix’in en epeyce izlenen üretimi olmasından dolayı değil, bununla birlikte şiddeti estetize etmesi, toplumsal cinsiyet kalıplarını bir daha üretmesi lakin en epeyce da getirdiği ekonomi-politik tenkit bakımından tartışma konusu. Bunun en değerli niçinlerinden biri, kurgunun gerçek hayata sirayet etmesinden hayli, Atwoodvari bir biçimde kurgunun yaşanılan gerçekliğin sert bir yansımasını, öbür deyişle bugünün gerçek distopyalarını ekrana taşıması üzere duruyor. Öte yandan dizinin etkileme gücünü, Güney Kore’nin ahvaline ait bilinmedik/başka görünümler sunmasıyla da sınırlamamak gerekiyor. Zira “Squid Game”, adil olanın ne biçimde tesis edilebileceğine ait örtük sorusuyla birlikte, harcanabilirlik üzerinden kendisini kuran, oldukcaça vurgulandığı üzere borçlandırma temeliyle kendisine “mahkum eden” neoliberal sistemde özneler olarak hayatta kalabilmenin metaforu olarak işliyor. Bu açıdan dizinin, insani olanın tarifini veren en temel ve kozmik prensip olarak ömür hakkının bile müzakare edilebilir/tedavülden kaldırılabilir olduğu, neoliberalizmin maskesinin tümüyle düştüğü salgın daha sonrası dünyada izlenme rekoru kırması tesadüf değil. Tabir yerindeyse, anlatılanlar aslında bizim öykümüz.
NEOLİBERAL SİSTEMİN ALTI(N) KURALI (Yazı buradan itibaren spoiler içermektedir.)
Birinci bakışta “Squid Game”, “Battle Royale” ya da “Açlık Oyunları” sinemalarında de gözlemleyebileceğimiz tematik bir özelliğe sahip: Vücut üzerinden inşa edilmiş rekabetçi disiplin rejiminin tanınan bir eleştirisi. Bu açıdan distopik metinlerin en bilindik ögelerini onda da görmek mümkün; katı hiyerarşiye dayalı tektipleştirme ve onun simgesi olan üniformalar, öznel olanı silmenin ve anonimleştirmenin metodu olarak işleyen isimsiz kılma yahut özneleri kodlara indirgeme, insanın kötücül tabiatına ait yapılan atıflar ve bilhassa “ada” alegorisinin karanlık versiyonlarına göz kırpan biçimsel-anlatısal tercihler, kimi birtakım bir bohça misali önümüze seriliyor. Hatta dizinin konusunu okuyunca, 456 kişilik bir kaybedenler kulübünün, hapishane ya da deney sinemalarından sıkça alışık olduğumuz lakin Güney Kore sinemasına has o grotesk formla da düzenlenmiş bir ortamda, çocuk oyunları oynayıp büyük mükafatı almak için yaşadıkları can pazarı fazla cazibeli gelmeyebiliyor. bir daha de başlangıç olarak dizinin ayırt edici noktalarından birinin, kaskatı olabilecek bir hikayeyi yahut en sıradaninden eziyet sinemasına (torture-porn) dönüşebilecek bir anlatıyı, kendisini bekleyen tuzakları bakılırsarek dış gerçekliğin tesirine, oradan gelecek müdahalelere, delinmelere ya da eksen değişimlerine açık kılması olduğunu söyleyebiliriz. Dizinin başkalarından ayrışan diğer bir özelliği ise, hikayedeki oyuna dahil olanların daha en başından beri kendi öznelliklerini açabilmeleri, paylaşıma vurguları ve bir ortada kalabilmenin ehemmiyetine değinmeleri. Oyuncuların bir sayıdan ibaret olmayı reddedip kendi “adlarını” duyurmalarıyla, bir ortada kaldıkları surece hayatta kalabilecekleri kararına varmaları eş vakitli ilerliyor. Hem dışarıdan gelecek tesirlere açıklığı tıpkı vakitte kıssalarını öğrendiğimiz karakterlerle özdeşleşmemiz, oyunların gerginliğini doruğa çıkarıyor. “Squid Game” için son devrin tansiyonu en yüksek dizisi diyebiliriz.
bir daha de dizinin en özgün yanı ya da esprisi, olay örgüsünü de oluşturan her oyunun, aslında neoliberalist ekonomik-toplumsal sistemde “oyunda ve/veya hayatta kalmanın” temel düsturlarını ortaya koyuyor olması. Oyuna kabul edilme bahtının ne kadar hor görülebilir olduğunun ispatına dayalı olduğu evreyi geçenleri, altı etaplık bir oyun bekliyor. Birinci oyun olan “kırmızı ışık, yeşil ışık” isimli eleme, görünüşte vakit içindema yeteneğine lakin aslında nerede duracağını ve hareket edeceğini belirlemeye dayalı bir oyun olarak, sistemin en acımasız ve neredeyse faşizan işlediği bir evreye tekabül ediyor. Burada “faşizan” tabirini söz yoksunluğundan değil, bizatihi izlenmesi son derece güç olan bu sahnedeki görselleştirme şeklinin, tuhaf bir biçimde “Schindler’in Listesi”ndeki o ünlü keskin nişancı sahnesine benzediğini vurgulamak; belli bir aralıktan, hatta nişancının gözüne yerleşerek çabucak hemen tanıma fırsatı bile bulamadığımız insanların rastlantısal olarak toplu kıyımına şahit olduğumuz için de kullanıyorum. Ne var ki buradaki fark, daha en baştan hesaptan düşülebilir olarak damgalananların, Achille Mbembe’nin deyişiyle “atık popülasyon”un, artık ince bir matematiksel hesaba dayanılarak yok sayılması.
“Şemsiyeli adam” kısmındaki ikinci oyun, kendini oyunda/sistemde tutacak ve koruyacak şahsi taktiklerin geliştirilmesine ait. Neoliberal sistemin tedrisatından geçmiş beyaz yakalıların rahatlıkla geçebileceği bu etap, toplumsal bölümün daha alt katmanında bulunanların geliştirdikleri şahsi taktiklerin uygulanabilir bir stratejiye dönüşebildiği noktada hayatta kalabileceklerine vurgu yapıyor. olağan olarak hile yapmak da bu manada mübah. Üçüncü oyundaki “takımına sadık kal” düsturu ise bu kuralı uygunca zihne kazıyor. Fakat bu sefer bayanların zayıf halka olarak tanımlanıp dışlandığı eril iktidar noktasında sorun rakiplere karşı geliştirilen stratejik zeka olarak ortaya temalıyor ve istisnasız herkes stratejiyle biçilmiş durumlarına nazaran tanımlanıyor.
İktidarın manipülasyon gücünü/kitlesel tesirini ölçmek için dizayn edilmiş dördüncü basamak, aslında bir arada hareket etmenin her vakit dayanışma manasına gelmediğini vurguluyor. Hatta stratejik davranma/pozisyon alma, dayanışmanın alanını zapt ediyor ve manasını yok ediyor. Stratejik beraberliklerle dayanışma içindeki fark, küme dinamiklerinin ne derece kırılgan olduğunu, birbirine düşmenin ya da iktidar tarafınca birbirine kırdırılmanın ne derece kolay olabildiğini de gösteriyor. Beşinci oyun ise, bundan evvelkinden aldığı güçle, neoliberalist bir tertipte muvaffakiyetin anahtarının, kolektifler ortasında birbirinin ayağını kaydırmak ve güçsüz var iseyılanı iptal etmek olduğunu duyuruyor.
Bütün oyunların ortasında tahminen de en can yakıcı olanı altıncısı, “camdan köprü” oyunu. Zira bu bir hafıza oyunu. Bilhassa bayanlar için ziyadesiyle mana tabir eden cam bir tavanda uygun yerlere basmaya ve karşı tarafa geçmeye dayalı bu oyun, evvelki kusurların kaydedilip yinelanmamasıyla, daima birlikte hareket edebilme refleksiyle kazanılabilir. Kaybın akabinde gelen bilgiyle tıpkı yanlışa düşmemenin, şahsi tarihe ve emeğe güvenmenin bir nihayete varacağının hakikaten hissedildiği bir basamak burası. Gerçek bir dayanışma, bu hafızayla ortaya çıkacak. Ne var ki geriye, gerçekleşemeyen bir hayalin bıraktığı acı tat kalıyor.(2)
Son oyun aslında en iddia edilebilir olanı; diziye ismini de veren kalamar oyunu (3), muhakkak ki sert geçecek. Tepedeki rakiplerin bu kıran kırana savaşından -bir cins gladyatör dövüşünden- kimin sağ çıkacağı yahut dizinin kurgusal motivasyonunda kime duygusal yatırım yapacağımız az fazlaca aşikâr. Burası hem de sistem eleştirisi yapan bir anlatının karşıt köşe yapmasını da beklediğimiz bir an. Bu hususta da elimizin boş kaldığını ya da en çok feda kültüyle dolduğunu söyleyebiliriz.
Kuşkuda kalınan ne var ise cevaplanan lakin cevapların ne derece tatmin edici olduğunda da kuşku uyandıran sürpriz final, “Squid Game”in ikinci dönemini müjdeliyor. Lakin öykünün şahsi adalet ya da intikam döngüsüne girebileceğini de buradan anlıyoruz. Günün sonunda, dizinin üstü kapalı sorduğu sorulara yenileri ekleniyor: Adil olanı nasıl tesis edeceğiz derken, hıncın devreye girdiği noktada adalet nereye düşer? yahut inanca, dostluğa dayalı yeni kolektifler kuramayacaksak, biz nereye düşeriz?
Düşmemek ve sistemin üstümüze çöktüğü anlarda nefes almak için “dayanışma yaşatır”, hala en geçerli formül güya.
Bilim kurgu edebiyatının türsel kalıplarını kıran yazar-aktivist Margaret Atwood, “her ütopyanın aslında distopyayı ortasında barındırdığı”nı söyler. Ülkü toplum ve onun negatif baskısı üzere duran sistemler içinde keskin bir ayrıma gitmeyi uygun bulmayan müellife nazaran, her ikisi de aslında birbirinin tezahürüdür: Her ütopya gerçekleştiği andan itibaren bir distopyaya dönüşebilme potansiyeline sahiptir. Ya da belli bir azınlığın ütopyası, her vakit “diğerleri”nin distopyasıdır. Lakin her distopya da ütopik olana referansla bir değişim umudu taşır (1). Bunun anlatısal karşılığı ise, en sert tenkitleri getirebilme cüretiyle şimdiki vakitte tecrübelenen gerçekliği metaforik bir düzleme taşıyan var iseyımsal kurgudur.
Son vakit içinderın yeni fenomeni olan Güney Kore imali “Squid Game”i bu açıdan pahalandırmak nasıl olur? Hwang Dong-hyuk tarafınca yazılıp yönetilen dizi, yalnızca Netflix’in en epeyce izlenen üretimi olmasından dolayı değil, bununla birlikte şiddeti estetize etmesi, toplumsal cinsiyet kalıplarını bir daha üretmesi lakin en epeyce da getirdiği ekonomi-politik tenkit bakımından tartışma konusu. Bunun en değerli niçinlerinden biri, kurgunun gerçek hayata sirayet etmesinden hayli, Atwoodvari bir biçimde kurgunun yaşanılan gerçekliğin sert bir yansımasını, öbür deyişle bugünün gerçek distopyalarını ekrana taşıması üzere duruyor. Öte yandan dizinin etkileme gücünü, Güney Kore’nin ahvaline ait bilinmedik/başka görünümler sunmasıyla da sınırlamamak gerekiyor. Zira “Squid Game”, adil olanın ne biçimde tesis edilebileceğine ait örtük sorusuyla birlikte, harcanabilirlik üzerinden kendisini kuran, oldukcaça vurgulandığı üzere borçlandırma temeliyle kendisine “mahkum eden” neoliberal sistemde özneler olarak hayatta kalabilmenin metaforu olarak işliyor. Bu açıdan dizinin, insani olanın tarifini veren en temel ve kozmik prensip olarak ömür hakkının bile müzakare edilebilir/tedavülden kaldırılabilir olduğu, neoliberalizmin maskesinin tümüyle düştüğü salgın daha sonrası dünyada izlenme rekoru kırması tesadüf değil. Tabir yerindeyse, anlatılanlar aslında bizim öykümüz.
NEOLİBERAL SİSTEMİN ALTI(N) KURALI (Yazı buradan itibaren spoiler içermektedir.)
Birinci bakışta “Squid Game”, “Battle Royale” ya da “Açlık Oyunları” sinemalarında de gözlemleyebileceğimiz tematik bir özelliğe sahip: Vücut üzerinden inşa edilmiş rekabetçi disiplin rejiminin tanınan bir eleştirisi. Bu açıdan distopik metinlerin en bilindik ögelerini onda da görmek mümkün; katı hiyerarşiye dayalı tektipleştirme ve onun simgesi olan üniformalar, öznel olanı silmenin ve anonimleştirmenin metodu olarak işleyen isimsiz kılma yahut özneleri kodlara indirgeme, insanın kötücül tabiatına ait yapılan atıflar ve bilhassa “ada” alegorisinin karanlık versiyonlarına göz kırpan biçimsel-anlatısal tercihler, kimi birtakım bir bohça misali önümüze seriliyor. Hatta dizinin konusunu okuyunca, 456 kişilik bir kaybedenler kulübünün, hapishane ya da deney sinemalarından sıkça alışık olduğumuz lakin Güney Kore sinemasına has o grotesk formla da düzenlenmiş bir ortamda, çocuk oyunları oynayıp büyük mükafatı almak için yaşadıkları can pazarı fazla cazibeli gelmeyebiliyor. bir daha de başlangıç olarak dizinin ayırt edici noktalarından birinin, kaskatı olabilecek bir hikayeyi yahut en sıradaninden eziyet sinemasına (torture-porn) dönüşebilecek bir anlatıyı, kendisini bekleyen tuzakları bakılırsarek dış gerçekliğin tesirine, oradan gelecek müdahalelere, delinmelere ya da eksen değişimlerine açık kılması olduğunu söyleyebiliriz. Dizinin başkalarından ayrışan diğer bir özelliği ise, hikayedeki oyuna dahil olanların daha en başından beri kendi öznelliklerini açabilmeleri, paylaşıma vurguları ve bir ortada kalabilmenin ehemmiyetine değinmeleri. Oyuncuların bir sayıdan ibaret olmayı reddedip kendi “adlarını” duyurmalarıyla, bir ortada kaldıkları surece hayatta kalabilecekleri kararına varmaları eş vakitli ilerliyor. Hem dışarıdan gelecek tesirlere açıklığı tıpkı vakitte kıssalarını öğrendiğimiz karakterlerle özdeşleşmemiz, oyunların gerginliğini doruğa çıkarıyor. “Squid Game” için son devrin tansiyonu en yüksek dizisi diyebiliriz.
bir daha de dizinin en özgün yanı ya da esprisi, olay örgüsünü de oluşturan her oyunun, aslında neoliberalist ekonomik-toplumsal sistemde “oyunda ve/veya hayatta kalmanın” temel düsturlarını ortaya koyuyor olması. Oyuna kabul edilme bahtının ne kadar hor görülebilir olduğunun ispatına dayalı olduğu evreyi geçenleri, altı etaplık bir oyun bekliyor. Birinci oyun olan “kırmızı ışık, yeşil ışık” isimli eleme, görünüşte vakit içindema yeteneğine lakin aslında nerede duracağını ve hareket edeceğini belirlemeye dayalı bir oyun olarak, sistemin en acımasız ve neredeyse faşizan işlediği bir evreye tekabül ediyor. Burada “faşizan” tabirini söz yoksunluğundan değil, bizatihi izlenmesi son derece güç olan bu sahnedeki görselleştirme şeklinin, tuhaf bir biçimde “Schindler’in Listesi”ndeki o ünlü keskin nişancı sahnesine benzediğini vurgulamak; belli bir aralıktan, hatta nişancının gözüne yerleşerek çabucak hemen tanıma fırsatı bile bulamadığımız insanların rastlantısal olarak toplu kıyımına şahit olduğumuz için de kullanıyorum. Ne var ki buradaki fark, daha en baştan hesaptan düşülebilir olarak damgalananların, Achille Mbembe’nin deyişiyle “atık popülasyon”un, artık ince bir matematiksel hesaba dayanılarak yok sayılması.
“Şemsiyeli adam” kısmındaki ikinci oyun, kendini oyunda/sistemde tutacak ve koruyacak şahsi taktiklerin geliştirilmesine ait. Neoliberal sistemin tedrisatından geçmiş beyaz yakalıların rahatlıkla geçebileceği bu etap, toplumsal bölümün daha alt katmanında bulunanların geliştirdikleri şahsi taktiklerin uygulanabilir bir stratejiye dönüşebildiği noktada hayatta kalabileceklerine vurgu yapıyor. olağan olarak hile yapmak da bu manada mübah. Üçüncü oyundaki “takımına sadık kal” düsturu ise bu kuralı uygunca zihne kazıyor. Fakat bu sefer bayanların zayıf halka olarak tanımlanıp dışlandığı eril iktidar noktasında sorun rakiplere karşı geliştirilen stratejik zeka olarak ortaya temalıyor ve istisnasız herkes stratejiyle biçilmiş durumlarına nazaran tanımlanıyor.
İktidarın manipülasyon gücünü/kitlesel tesirini ölçmek için dizayn edilmiş dördüncü basamak, aslında bir arada hareket etmenin her vakit dayanışma manasına gelmediğini vurguluyor. Hatta stratejik davranma/pozisyon alma, dayanışmanın alanını zapt ediyor ve manasını yok ediyor. Stratejik beraberliklerle dayanışma içindeki fark, küme dinamiklerinin ne derece kırılgan olduğunu, birbirine düşmenin ya da iktidar tarafınca birbirine kırdırılmanın ne derece kolay olabildiğini de gösteriyor. Beşinci oyun ise, bundan evvelkinden aldığı güçle, neoliberalist bir tertipte muvaffakiyetin anahtarının, kolektifler ortasında birbirinin ayağını kaydırmak ve güçsüz var iseyılanı iptal etmek olduğunu duyuruyor.
Bütün oyunların ortasında tahminen de en can yakıcı olanı altıncısı, “camdan köprü” oyunu. Zira bu bir hafıza oyunu. Bilhassa bayanlar için ziyadesiyle mana tabir eden cam bir tavanda uygun yerlere basmaya ve karşı tarafa geçmeye dayalı bu oyun, evvelki kusurların kaydedilip yinelanmamasıyla, daima birlikte hareket edebilme refleksiyle kazanılabilir. Kaybın akabinde gelen bilgiyle tıpkı yanlışa düşmemenin, şahsi tarihe ve emeğe güvenmenin bir nihayete varacağının hakikaten hissedildiği bir basamak burası. Gerçek bir dayanışma, bu hafızayla ortaya çıkacak. Ne var ki geriye, gerçekleşemeyen bir hayalin bıraktığı acı tat kalıyor.(2)
Son oyun aslında en iddia edilebilir olanı; diziye ismini de veren kalamar oyunu (3), muhakkak ki sert geçecek. Tepedeki rakiplerin bu kıran kırana savaşından -bir cins gladyatör dövüşünden- kimin sağ çıkacağı yahut dizinin kurgusal motivasyonunda kime duygusal yatırım yapacağımız az fazlaca aşikâr. Burası hem de sistem eleştirisi yapan bir anlatının karşıt köşe yapmasını da beklediğimiz bir an. Bu hususta da elimizin boş kaldığını ya da en çok feda kültüyle dolduğunu söyleyebiliriz.
Kuşkuda kalınan ne var ise cevaplanan lakin cevapların ne derece tatmin edici olduğunda da kuşku uyandıran sürpriz final, “Squid Game”in ikinci dönemini müjdeliyor. Lakin öykünün şahsi adalet ya da intikam döngüsüne girebileceğini de buradan anlıyoruz. Günün sonunda, dizinin üstü kapalı sorduğu sorulara yenileri ekleniyor: Adil olanı nasıl tesis edeceğiz derken, hıncın devreye girdiği noktada adalet nereye düşer? yahut inanca, dostluğa dayalı yeni kolektifler kuramayacaksak, biz nereye düşeriz?
Düşmemek ve sistemin üstümüze çöktüğü anlarda nefes almak için “dayanışma yaşatır”, hala en geçerli formül güya.