Morgoth
New member
Atilla Atalay’ın Sıdıka’sı birinci vakit içinderda 90’ların başında çeşitli mizah mecmualarında yayımlanmış devamında (1997’de) televizyona uyarlanmıştı. Jingle’ı ve çekirdek aileyi ekranlara taşıyan uyumlu oyunculuklarıyla hatırlanan dizi, kısa müddette fenomen olmuş, temelinde bir kültürel karşılık haline gelmişti. Sıdıka, büyük kentin kenar mahallesinde ve klâsik aile yapısında ezilen (hatta ezilmeyen zira ezilmek için öncedena var olmak gerekir) hanımı öykülüyordu. Nazım Hikmet’in “sofradaki yeri öküzümüzden daha sonra gelen” dizesi ile bayanların toplumsal pozisyonuna dair çarpıcı tespiti Sıdıka’da da geçerliliğini korurken Sıdıka’nın kentte kurulan sofradaki yeri bir daha öküzden (abisi Samim’den) daha sonra gelmekteydi. Sıdıka, sosyoekonomik çıkarımları güçlü üretimdi. Büyük kentteki dönüşümün, Atalay’ın deyişiyle “kazmapolit” kenti fotoğraflıyordu adeta. Odakta klasik aile yapısı ve sınıfsal pozisyon vardı. Üstelik Sıdıka’da tutuculuğun en baskın hali boğuk aile atmosferinden fazla ekonomik şartların jenerasyonlar uzunluğu değişmeyeceği gerçeğinde yatıyordu. Yani bir bakıma Sıdıka görünmez bir kast sistemine işaret ederken, bu sistemde ezilenin de ezileni hanımın kısıtlanmışlığını vurguluyordu. Sıdıka’nın sınıfsal pozisyonu pencere gerisinden kurduğu hayaller ile açıklanıp oraya çivilenmişti sanki!
Latife ailesiyse “orta karar” diyebileceğimiz bir aileydi. Baba Zekeriya Latife, çabucak her akşam “bir büyük” içebiliyordu. Konutları sobalıydı ancak âlâ makus bir otomobile sahiptiler. Sıdıka nadiren de olsa meskenden çıktığında, hani biraz da iffetini toplu taşımaya teslim etmemek için taksiye binebiliyordu. Nedir ki bu durum periyodun (yazılıp yayınlandığı 90’lar birinci yarısının) mazbut aile tarifine ahenk sağlıyordu. Tüm taksilerin Doğan veya Şahin model olduğu, doğalgaz kullanmasın yaygınlaşmadığı, konutlara internet bağlanmadığı ve fakir mahallelerde konfeksiyon atölyelerinin bugünkü manasıyla “merdivenaltı cehennem” vasfına bürünmediği, sömürü ağır bir yer bulunmasına rağmen Ahmet Kaya modüllerindeki (mesela 91’de piyasaya çıkan kelamları Yusuf Hayaloğlu’na ilişkin Tezgahtar Nebahat’ta) tınılar eşliğinde sıcaklığın da yitmediği, umutların suya düşmediği bir tarihî kesit… Bilhassa son örnekten devam edebileceğimizi umuyorum. İç siyasetin Ahmet Kaya müziklerinde özetlendiği, dış siyasetin ise Sıdıka’nın da her fırsatta burnunu soktuğu lakin bugünkü kadar uluorta konuşulmadığı, başka bir deyişle “büyük resimler”in kabak üzere görülmediği, “dünyayı yöneten aile” listelerinin bu biçimdesine pervasız pervanesiz havada uçuşmadığı yıllar.
90’ları Ahmet Kaya ile anmak birçok popçu dururken tahminen değişik gelecektir fakat “arabesk-protest” (biraz ondan biraz ondan) bir çeşidi kitlelere taşıyan, isyankar telaffuzunu halkla buluşturan sanatçı bilhassa metropollerin bastırılmış hasretlerine yakıştırılabilir; dahası bugün artık orta sınıftan muhaliflerce betonuna, keşmekeşine ve elbette bunların gölgesinde yoksulluğuna burun kıvrılan Avrupa yakasının çarpık büyüyen ilçeleri “içerideki hayat” ile Kaya’nın haykırışına yazılabilir. Gerçi 12 Eylül daha sonrası toplumsal gelişmeleri epey boyutlu incelemiş müelliflerden Can Kozanoğlu, devrin nabzını en düzgün yakalayan müzisyenin “yaşanmayan aşklar” telaffuzuyla Sezen Aksu olduğunu ileri sürüyor. Dahası Aksu’nun Ada Vapuru, Haydi Bakalım Kolay Gelsin üzere hareketli modülleriyle Yeşilçam melodramlarının sevinçli sahnelerini canlandırdığını belirtiyor (1992, s.79-88). Aksu diskografisini bir bütün değerlendirdiğimizde manalı gelen bir yaklaşım. Veya birebir denkleme Kaya kesimlerini da yerleştirebiliriz. Kaya’nın idam ve işkenceyi gündemleştiren “iç karartıcı” modülleri haricinde Fosso Nejdat, Çek Mustafa Çek üzere bir karakteri öyküleyen eğlenceli ve muzip müzikleri da bulunuyor. Ama elbet Aksu ile Kaya’nın popülerlikte ortaklaşsalar dahi farklı hislere seslendiğini söylemeliyiz. Bu bağlamda Aksu’nun yaşanmayan aşkları ile Kaya’nın yaşanan acılarını kıyaslamak ve hangisinin daha beğenilen olduğunu belirlemek gerekir. Açıkçası ben devrin tanınan iklimini deşmektense yeni bir satha geçip Sıdıka’nın çevresel şartlarını betimlemekten yanayım.
Sıdıka, çıkılamayan bir mahallede, aşılamayan bir semtte yaşıyor. Soba borularının yoksulluğun koçbaşı üzere camlardan fırladığı, pencereden pencereye ipler atılıp çamaşır asıldığı daracık sokaklar, dış cephesi sıvanmamış meskenler… Bu betim, devrin mizah mecmualarının metropole ilgisini de değerli ölçüde açıklıyor. Zira bu vakitte çarpık kentleşmenin, olağandışı büyümenin Avrupa hayalleri ile çatıştığını, hatta birtakım bölümlerce utanç vesilesi sayıldığını görüyoruz. Ali Şimşek, 90’lardaki mizah mecmuası anlayışını toplumsal değişim ile ilişkilendirerek Leman mecmuası üzerinden inceliyor ve Yeni Orta Sınıf Sinik Stratejiler isimli çalışmasında sinik ironik bir lisanın bu mecmua karakterlerinden doğup palazlandığını öne sürüyor.(1) tıpkı vakitte altyapı yetersizliği, trafik sorunu, hava ve gürültü kirliliği Atalay’ın kalemine de yansımış. Sıdıka’nın yağmurlu bir günde Merter’deki halasıgile ziyaretini vefat kalım uğraşı biçiminde geçirmesi bir daha on milyonluk kent nüfusunun 2000’de yirmi milyona fırlayacağını öngörmesi tüm handikapları katmerleyen bir karamsarlığı tabir ediyor (1994, s.15). Aslında bir bakıma dişe dokunur birinci tespiti de Ahmet Kaya müziklerinde karşımıza çıkan ve kent fakirlerinin gündelik yaşantılarının teşhiri manasında ele alabileceğimiz çıplak ömrün toplumsal bir tansiyona materyal verdiği tarafında yapabiliriz. Kültürel bakımdan dışarıdan bakan lakin sınıfsal bakımdan içeriye ilişkin olan/olması beklenen aydın kesim merdiven altının yanı sıra pencere arkasında bir sıkışmışlık, şuur taşınması icap eden bir atıllık irdeliyor, toplumsal hareketlilikle çelişen bir felç hali yakıştırıyor. Metropolün, ağır göç alması ve zorlaşan geçim şartları niçiniyle çalışan bayanı yarattığı/dayattığı bir müddetçte “okuldan alınıp pencere gerisine hapsedilen kadın” bağlamı ilgi çekiyor ve beklendiği üzere cehaletin, klasik aile yapısının tam karşısına yazılıyor. Bu tavrı Atalay’ın Sıdıka’sı ile sınırlandıramayız, periyodun yoksulluğa bakışı sıkça cehaletin altını çiziyor. Üniversitelerin yükünü kaybetmediği o senelerda dış siyasetteki entegrasyon amacına uygun biçimde okumanın, kendini geliştirmenin deva görülmesi şaşırtmıyor. ötürüsıyla Sıdıka’nın okumamış haliyle bir cimcime, “bir zehir” oluşu, okuduğu takdirde kendini kurtarabileceği, hali hazırda kendini kurtardığı lakin “ailesi yenildiği için yenildiği” kararınu ortaya koyuyor. Burada “toplumsal bir iyileşme” vaazından kelam edebiliriz. Sıdıka sivri çıkışlarıyla yalnız kendini değil tüm Latife ailesini özgürleştirmeye çalışıyor. Siyasetle ilgilenen, dünya gündemini yakından takip eden, uzay çalışmalarından eğitim sistemine kaç soruna baş yoran Sıdıka “bu bilgiler gerçek hayatta ne işimize yarayacak” itirazının karşısına dikilerek “geniş vizyon”u temsil ediyor ve bu vizyon direkt belirtilmese de fakir yığınların kurtuluşu üzere algılanıyor. Burasının epey kıymetli olduğunu düşünüyorum. Magandalık ile okumuşu ayıran satırları Tabanca icat oldu başlıklı hikayede bulabiliriz.
“Safiye: Oğlu mu matematikten on almış, anlamadım kız…
Sıdıka: Aman anne, o herifin oğlu nasıl fen lisesine filan girip matematik sorunu çözsün… Herif her şeye tabanca sıkan ayının teki… Sorunca “seviniyörüm, duykulaniyörüm” diyo… Bir Türk bilim adamı yapay beyin icat ederse anca kurtulur o herif… ” (s.135)
Lafı fazla uzatmadan Sıdıka’nın bariz özelliklerini sıralayıp günümüze gelecek, çağımızın “misyon ve vizyon” lakırdısı çağdaş Sıdıka’larda ne alemde özetlemek gerekirse bakmaya çalışacağım.
PENCERE KENARINA TÜNEYİP İÇERİ VE DIŞARI BAKAN SIDIKA AİLE-TÜRKİYE’Yİ ÇÖZÜMLERKEN…
Sıdıka dizisinin metnine yakın bir titizlikle uyarlandığını ve söz oyunlarının olduğu üzere korunduğunu not düşerek başlayalım. O denli ki bugün hikayeleri okuduğumuzda Hasibe Eren’in, Füsun Demirel’in sesini duyuyoruz. Kuşkusuz siyasi göndermeler törpülenirken televizyonda iş yapması garanti Sıdıka-Kenar ilgisinin kanırtıldığını ekleyebiliriz. Lakin temel sorunun öteki bir lisandan konuşan Sıdıka ve ona öteki bir lisandan yanıt veren annesi Safiye olduğunu, dizinin bu başkalığı muvaffakiyetle yansıttığını görüyoruz. Bu başarıda senaryonun Atalay’ın kaleminden çıkması rol oynuyor. Sıdıka hikayelerinin derlendiği kitaptan sıradan bir örnek verelim. Safiye çiçekleri birbirine kışkırtan Sıdıka’ya şöyleki sesleniyor:
“Araştırma yapıyomuş… Paris Elida labratuarı mı kız burası?” (s.76)
Karakter ve örgüdeki niteliklere geçtiğimizde tam da buradan yol almamız gerektiğini düşünüyorum. Sıdıka ve Safiye, bir kenar mahalleye alışılmamış kaçan karakterler. bir daha bu karşıtlık, ortalarındaki ana-kız alakasının klasik aile yapısının izdüşümü olmasıyla dengelenmiş. Sıdıka aksi yanıtlar verip çemkirirken anne Safiye onun anladığı lisandan konuşabiliyor, tek enstrümanı zannedildiği üzere terlik yahut attırmakla tehdit ettiği baba dayağı değil. Bu durum dizide bayanları ve bayanlar içindeki gergin alakayı belirleyici kılıyor. Safiye, Sıdıka’nın gelişmenini engelleyen bir karakterken bununla birlikte kendi gelişimi engellenmiş bir bayan yani özünde “muradına erememiş bir Sıdıka” o ya da Sıdıka tahminen genç bir Safiye… Tıpkı entelektüel dağarcıktan beslenmeseler bile tıpkı lisanı konuşmaları, atışmalarının gerçekçi ve politik yanını destekliyor. Bayanların kurtuluşu ailenin ve insanlığın kurtuluşuna bağlanır, dahası müreffeh bir ülkeye varırız buradan! Sıdıka ile Safiye içindeki çekişme Yeşilçam klişelerine de göbekten bağlı… Öncelikle büyük kentte kirlenmeye müsait (kuvvetle beklenen beyaz giyinmiş) iffet konu bahis ve onu korumak isteyen bir “çilekeş ana” var. Burada annenin iffete yaklaşımının mizahi bir çizgide seyretmesi ile Yeşilçam melodramlarından ayrım kelam konusu lakin ana fikrin büyük kente tutunma ve arı kalma uğraşına yüklendiğini görüyoruz. Sıdıka hikayeleri keyif veren söz oyunlarının yanı sıra 90’ların siyasal ve toplumsal özeti biçiminde okunabilir. Kelam gelimi Sıdıka toplumsal sıkışmayı şöyleki genellemekte:
“Kızlar koca bulup yavrulamaya, erkekler sıfır Tempra alıp, koyu Fenerbahçeli olmaya mı geliyo bu dünyaya? Ömür dediğin sanattır… Yalnızca konutun ortasında geçse bile…” (s.76-7)
“Milletçe yedik kafayı be… Karılar Magnum diye yalanıyo, herifler araba…” (s.100)
Bir öteki örnekte bu sefer siyasi açmazlardan bahsediyor:
“Kızlar güçlü koca bulmaya, erkekler kurnaz olup köşe dönmeye, ortada bi Alman hocalar, Bulgar antrenörler dayanağında “Avrupağğ duy sesimizi” demeye geliyoruz şu dünyaya…” (s. 36-7)
Çok değil birkaç yıl ortasında, üstelik “vur kır parçala” ekolünün temsilcisi Fatih Terim öncülüğünde Euro 96 Futbol Şampiyonası’na katılmaya hak kazanan ulusal kadro, bu tezahüratları otomobil camlarından sarkılması suretiyle sokağa taşırmış ve bir kompleks haline gelen “Avrupa’nın kulak tıkadığı sesler” (bugün ise Avrupa bizi kıskanıyor telaffuzunda birebir üç kâğıda rastlıyoruz) süreksiz bir süreliğine duyulmuştur. Alman hoca ve Bulgar antrenör göndermesi de öteki bir kompleksi ortaya koyuyor. Tabirler falan hoş lakin tek başımıza başaramıyoruz! Siyaseti kuru bir hamasetle, “vur kır parçala” ile bağdaştırmışız. Sıdıka, işte bu tespitleri konutundaki mikro Türkiye’yi, aile-Türkiye’yi gözlemleyerek rahatlıkla yapabiliyor. Sıdıka öte yandan çok sivri bir karakter… Bastırılmış, susturulmuş; sağlıklı bir bağlantı lüks görülmüş ona. Ne yapsın gariban, saksıdaki çiçeklerle konuşup onları birbirlerine karşı dolduruyor! Sıdıka’yı bahtına razı gelmiş bir konut kızı olmaktan ayıran da bu ya! Çiçekleri sulamakla yetinmiyor, bağlantı kuruyor Sıdıka. Kışkırtıcı bir lisanı var, dayak arsızı ile şirin çatlak ortası bir yerde… Sabahları ve öğleleri baskılar onu yıldıramıyor, bir yerlere tutunuyor sürekli, söküp atılamıyor. Akşamları ise yatağına uzanıp karaladığı günlüğe ve pencere kenarına sığınıyor. Lakin içe kapandıkça dışarıya saldırgan bir üslup ile yöneldiğini söylemek mümkün. Örneğin ağabeyi Samim’i (Hakan Tanfer) daima aşağılıyor. Üstelik aşağılamak için ağabeyinin kötülük yapmasını beklemiyor. Kendisine asılan Kenar’ı (sırasıyla Şafak Sezer, Ümit Çırak ve Yaşar Kurt canlandırıyor) ise ciddiye almıyor, dengi görmüyor. Bu küçümseyici tutumun arkasında zihinsel bir kopuş yatıyor diyebiliriz. Sıdıka, Latife Ailesi’ni reddetmiş ama fiziken konutun bir modülü… Sofrada yeri öküzden daha sonra gelmesine karşın hem de demirbaş olduğundan ve şartlarını değiştiremediğinden, kelamını kimseye geçiremediğinden giderek saldırganlaşıyor. Zincire vuruldukça asileşiyor. Aldatıcı imajın bilakis kabullenmiş, bezgin bir Sıdıka yok, kimliğini kazanmak için savaşan delidolu bir bayan var hikayede.
‘ERKEKLER, BİZİM ERKEKLERİMİZ!’
Sıdıka’nın çekirdek erkekleri ise çok kaba çizilmiş. Yanı sıra aile haricinden Sıdıka’ya “muhabbet” ile yönelen Kenar da karikatürize… olağan olarak hikayenin mizah mecmualarına (Hıbır, Hbr Maymun vs.) yazıldığını ve metinde karşımıza çıkan gözlemci anlayışın müellifin piştiği ekole, yani 70’ler dergiciliğine dayandığını kıymetlendirebiliriz. adamların durumu Yeşilçam klişelerinden ve tıpkı vakitte politizasyonun tepeye varıp öte yandan erotik sinema furyasının patladığı marjinal 70’lerden izler taşıyor. Zekeriya ve oğlu Samim Latife her periyot karşımıza çıkabilecek tipler. halbuki bir hinlik gözümüzden kaçmıyor! Bu iki karakterin dahası, Kenar’ın ismini aldığı kenar mahalle ile özdeşleşmeleri, göbeğini kaşıyan, sırtta atlet, elde piknik tüpüyle dolaşan çizimi karşılamaları bakımından da yeni ve kuvvetli bir mana kazanıyor. “İffet” (Kartal Tibet, 1982) sinemasında (ve 70’lere, 80’lere ilişkin birfazlaca filmde) meşhur bir piknik sekansı vardır. Bir pazar sabahı kamyon kasasına doluşan mahalle halkı sevinçle mesire yerine sarfiyat. Müzikler söylemekte, oyunlar oynamakta tabiri caizse kendilerine ilişkin olanı -eğlence haklarını- almaya gerçek akmaktadır. İffet (Müjde Ar) burada mahalleden tanıdığı güzel Cemil ile yakınlaşır ve olaylar gelişir. Cemil (Faruk Peker) evleneceği vaadiyle kandırıp İffet’e tecavüz eder. Dedikodular alıp yürüyünce kasap babası (Necdet-Ahmet Evintan) kızını reddeder, sokak ortasında zalimce dövüp kovar. Baba “namuslu mahalle”nin de divan üyesi olduğundan genç bayan yalnız aile konutundan değil, mahalleden de sürülmüştür. Fakat İffet krizi fırsata çevirip aklını kullanır ve kendini yok sayan erkeklere duyduğu kini kuşanarak şov dünyasında tırmanışa geçer. Nihayet onların anlayacağı lisandan konuşmaya başlamıştır. Diyebiliriz ki Kenarlar, Zekeriyalar o sinemada de mevcuttur ve mahalle aşağı üst birebir mahalledir: Dedikodu düşkünü, tacizci, istismarcı.
Sıdıka’da adamların salt makus ve aciz çizilmeleri İffet’teki mahallenin artık tam manasıyla maksada konduğunu, çizgi pijamalı, kirli sakallı lümpenlerin ıslah edilemeyecekleri anlaşılınca dışlandığını sergilemektedir. Kenar tahminen bir Cemil değildir yahut Zekeriya Latife İffet’in babası kadar acımasız sayılmaz, döver kırar ancak meskenden atmaz. bir daha de bu toplumsal ağ reddedilmiştir bir defa. Bu ret bir bakıma pikniğin ve dolaylı olarak varoşların kabından taşma atağının reddidir. Sıdıka anlatısı da kabuğunu kırmaya çalışan genç bayan direnişinin ötesinde onu hapseden kenar mahallenin dikenli tellerini göstermektedir. Artık eski sevinçle gidilmez pikniğe, gidildiği takdirdeyse “iddianame” hazırdır. Mine Kırıkkanat’ın İstanbul kıyılarında piknik yapanlara yönelik yakışıksız sözlerini hatırlayalım. 2005 yazında şu biçimde yazıyor Kırıkkanat:
“Sahil Yolu’nda ise, kilometrelerce uzunluktaki çim alan kenarından geçen otomobillerdeki seyircilerin görüş zaviyesinde olduğundan, görüntü da mangal seviyesindedir: Don paça soyunmuş adamlar geviş getirerek yatarken, siyah çarşaflı ya da türbanlı, istisnasız hepsi tesettürlü bayanlar mangal yellemekte, çay demlemekte ve ayaklarında ve salıncakta bebe sallamaktadırlar. Her 10 metrekarede, bu görüntü yinelanmakta, kara halkımız kıçını döndüğü deniz kenarında kesinlikle et pişirip yemektedir. Ortalarında, mangalında balık pişiren tek bir aileye rastlayamazsınız. Tahminen balık sevseler, pişirmeyi bilseler, kirli beyaz atletleri ve paçalı donlarıyla yatmazlar, hart hart kaşınmazlar, geviş getirip geğirmezler, aslına bakarsanız bu kadar kalın, bu kadar kısa bacaklı, bu kadar uzun kollu ve kıllarla kaplı da olmazlardı!”
Müşahedelerini fizyolojik çıkarımlarla destekleyen(!), medeniyeti balık pişirmekten ibaret nazarann ve belirli ki dört başı mamur bir Akdeniz insanı olmayı arzulayan muharrir devamında Ümraniye’nin kıyıya inmesinden, vatandaşın rahatsız olmasından filan dem vurup kelamı şöyleki sürdürüyor:
“İstanbullu olmayan kim var ise orada: Son beş yılda 4.5 milyon artıp, 3 milyonu İstanbul’a akan nüfusun güruhu çimde etleniyor pazar günleri. Natürel ki onların da eğlenmeye, dinlenmeye hakları var. Lakin burada mı, bu biçimde mi?” (2)
Baştan sona nefret kabahati işlenen bu yazıda Latife Ailesi de yer bulabilir! Bu uzun ve bana kalırsa hayli rahatsız edici alıntıyı günümüzdeki değişimi daha açık tabir edebilmek için buraya aldım. Latife Ailesi’nin kıyıdaki şu meşhur mangalda külünü ayırtması ve “geleneksel aile” telaffuzunun Doblolu-Tuğralı bir düzlemde bir daha üretilmesi siyasi iktidarın Sıdıkalık ile bağını belirliyor ve Sıdıka’nın yanı sıra ailesindeki adamların değişimi de irdelenmeyi hak ediyor.
Ana akım anlatılarda Sıdıka’ya hayalet silikliğinde değil, kanlı canlı rastlanması sürpriz sayılmaz. Bugün kullandığımız manasıyla politik doğruculuğun cılız örneklerini veren Sıdıka, hassasiyetlerini güncellediğini, mesela eşcinselleri (eskisi kadar) aşağılamadığını veya bayana şiddeti övmediğini sav eden medyaya uygun bir karakter… Birebir sivrilikte değil, bir duruma indirgenerek, bir bakıma köşelerinden kurtularak sunuluyor. Kaldı ki bırakalım günümüz anlatılarındaki temsiliyetini şahsen Sıdıka’nın televizyon macerasında ehlileştiğini söyleyebiliriz. Günlük diziden haftalığa, ana haber evvelce prime time’a taşınan ve yıllar daha sonra, 2003’te ekrana döndüğünde “yarım kalan” bir üretim…
‘JET SOSYETE’DE ‘MELÜKE: AKTİVİST, POPÜLİST VE AİLEDEN
Sıdıka olma hali televizyonda, güldürüye yaslanan romantik yaz dizilerinde veyahut geniş aile anlatılarında bir biçimiyle karşımıza çıkıyor. Çeşitli seviyelerde izliyoruz Sıdıkalığı ve birçok vakit ayırt edemiyoruz. Ayırt edemeyişimiz, şematik bir dejavu yaşamayışımız televizyonun başarısı… “Dönüşüyoruz, çağa ayak uyduruyoruz” yanılgısını âlâ pazarladıklarından, kendisi de bir karikatür olan lakin gerçekliğini bu biçimde kazanmış Sıdıka birinci bakışta akla gelmeyebiliyor. Buna rağmen mizahını yüzeysel işçiliğe ve tipleme istismarına dayandıran Gülse Birsel’in yazıp Hakan Algül’ün yönettiği, birinci kısmı 2018 Şubat’ında yayınlanan Jet Sosyete’yi ayırabiliriz. Çarpık bir sınıf atlama hikayesi Jet Sosyete… Bir dokumacılık firmasında, züppe oğlanın tasfiyesi kararı genel müdürlüğe terfi eden, bir daha oğlun boşalttığı villaya taşınıp işverenle komşu olan Yaşar’ın (Çağlar Çorumlu) ailesini bahis alıyor. Soyadları üzere Yüksel’en ailede anne rolünü Safiye (Derya Karadaş) üstlenmiş. Bu isim, görüldüğü üzere Sıdıka’nın annesinin de ismi beraberinde. Sıdıka’yı canlandıran Hasibe Eren bu dizide iki farklı karaktere (Şennur ve Pelin) hayat veriyor. Sıdıka’mız ise bu sefer Aslı Bekiroğlu… Melike, “Toatlı” eniştesi Yaşar’ın şiveli seslenişiyle “Melüke”, ailenin en alengirli üyesi! Ziraat mühendisi kızımız ablasının konutunda yaşarken bir yandan kopuk Gündüz (Bartu Küçükçağlayan) ve aklı bir karış havada Yıldız (Tuğba Çom) ile uğraşmaktadır. Yaş farkının az olmasından ötürü yeğenleriyle bir çeşit abla-kardeş bağı kuran karakter çok şuurlu, sınıflardan haberdar, etrafa hassas ve hepsinden değerlisi televizyonun düzmece atmosferine ahenk sağlayacak esneklikte… Bir kısımda bahçeye çiçek ekerken bir öbür kısımda arkadaşlarını örgütleyip çevreyi temizliyor, hayvan haklarından doğal hayatın korunmasına kadar hareketten harekete koşabiliyor ve tüm bunların toplamında çağdaş Sıdıkalığın üçü bir ortada formülünü uyguluyor: Aktivist, popülist ve aileden.
Melike’yi Sıdıka ile örtüştüren ögeler saymakla bitmez. Safiye-Sıdıka Latife inatlaşmasına tıpkı ölçüde şahit olmuyoruz ancak bu Safiye de kızı Yıldız’a eziyet ediyor ve kız kardeşinin alışılmamış pozisyonuyla pek barışık değil. Sıdıka’daki abi ve baba karakterleri de Yüksel ailesinde temsil ediliyor. Mahalle serserisi kontenjanından Gündüz işsiz güçsüzlüğü, bağlantı kurma özrü ve saldırganlığı ile yer yer Samim Saka’yı anımsatıyor. Her ikisi de bıçkın ve maçolar. Vurdu mu oturtur, yan bakanın gözünü oyarlar icabında! Hani Samim nispeten sisteme kaymış, karate kursuna falan gidiyor; Gündüz tam manasıyla tekinsiz bir tip… Lakin Yaşar Yüksel’in Zekeriya Saka’dan muhakkak başlıklarda ayrıldığını söylemeliyiz. Yaşar kendini bir “Anadolu erkeği” biçiminde tanımlayıp namusuna düşkünlüğüyle öne çıksa dahi öncülüne bakılırsa güler yüzlü, anlayışlı; şefkatli bir “ar damarı” var. Damarına basılmadıkça pençelerini çıkarmıyor. Olağan bağımlı bir durumda bulunduğunu belirtmek lazım. Zekeriya Latife orta halli ama geçimi için kimsenin ağız kokusunu çekmeyen, hırsa kapılmayan, durduk yere iş çıkarmayan bir adam. Yaşar için ise “tam tersi” diyebiliriz. Gecekondu mahallesinde kendi halinde yaşarken bir anda, işverenin hovarda oğlunu cezalandırmasıyla sakinlerinin birden fazla daha sonradan görme Jet Set konaklarına taşınıyor; bu biçimdece hem iş yerinde hem toplumsal hayatında Özpamuk Ailesi’nin boyunduruğuna giriyor.
Jet Sosyete’de güldürü dozu Sıdıka’dan yüksek, ötürüsıyla politik bakımdan yoğunluk taşımıyor. Ayrıyeten hikayenin birkaç noktadan açıldığını ve Sıdıka temasının öne çıkmadığını hatta vakit ortasında yavan bir zengin-fakir aşkına daraldığını görüyoruz. Çatışma daha çok eşler içinde geçiyor. Yüksel ile Özpamuk’un erkekleri iş yerinde, bayanları ise komşulukta tatlı bir rekabet ve birden fazla vakit iş birliği halindeler. Gündüz’ün “kutu bebeği” diye hitap ettiği bir varlıklı kıza (Alara-Ecem Uzun) abayı yakması, Melike’nin şımarık Ozan (Sarp Apak) ile aşk ömrü anlatıdaki politik söylemi geriletiyor ve aslında toplumsallaşan, yaşantısını değiştirip yeni bir muhite (Jet Sosyete’ye) giren Yüksel’ler, Latife Ailesi’nin yirmi yıl daha sonrasına projeksiyon tutsa bile bu çizgide kalınmıyor.
DAR GELİRLİNİN CİNSELLİĞİ
Sıdıka’da cinsellik sözel bir şiddete, söz oyunlarına yüklenirken karşı cinsle ilginin ikinci plana atılması eziyetin ve ona direnişin altını çiziyordu. Jet Sosyete o denli değil, Yaşar ile Safiye gül üzere geçinip gidiyorlar. Safiye evlilikte baskın taraf… Daha kıymetlisi konutta her insanın gönül münasebeti var. Bu durum Sıdıka’nın cinsel özgürlük davetini boşa düşürürken “ev kızı/ev kadını” sonlarına şimdiki yorumlar katıyor. Yıldız babadan gizli bir ilgi sürdürüyor, Melike işverenin oğlu, güçlü ve şımarık Ozan’la çıkmaya başlıyor. Aslen bu yasağın fazlaca evvelce, mesela Sıdıka’daki baba rolünde yıldızlaşan Ali Erkazan’ın öbür bir babayı (Tornacı Mehmet Usta) canlandırdığı En Son Babalar Duyar’da (2002) delindiğini öne sürebiliriz.
Anlatıda durumdan olaya, monologdan ya da özgün diyalogdan kalabalık münasebetlere geçildikçe güldürünün güçlenip apolitik tercihlerin öne çıktığını görüyoruz. Öbür bir deyişle 2000’lerle birlikte dış siyasete burnunu sokacak kızı bastıran, dizi yerine emsalsiz kızını döven aile profilinin yerini bir daha klâsik Yeşilçam ailesine (gerektiği kadar sempatik, gerektiği kadar huysuz) bıraktığı anlaşılıyor. bu biçimdelikle Sıdıka’nın Yeşilçam’dan ayrılarak şimdiki muhalif mizaha yaslandığı noktalar ortadan kalkıyor. halbuki başka yandan Melike’nin Ozan’a ilgi duyması, “mahallenin lümpeniyle bağlantı kurma” pratiğinin sürdüğünü gösteriyor. Ozan da Kenar üzere serseri, çapkın ve lümpen bir tip… Fakir mahalleden türemiş Kenar ve Gündüz ile başka dünyaların lümpenleri! Melike sosyetenin hayat alanına taşındığında bu defa oranın lümpenince göze kestiriliyor.
Bu iştirak ve başkalıklardan daha sonra iki ehlileştirme uğraşından kelam etmek istiyorum. Birincisi; Sıdıka’yı çağrıştıran Melike karakteri üniversite mezunudur yani Atalay’ın yapıtındaki ülkü gerçekleşmiş, bu kız çocuğu namus belası veyahut erken evlendirme sevdasından çekmeyip okumuştur. Fakat gelinen nokta pek parlak sayılmaz. Dışarıdan bakıldığında en bariz özelliği olan “evde kalmışlığını” aydınlanmanın gururuyla taşıyan ve Yeşilçamvari “istemem yan cebime koy” bakışı doğrultusunda bir hayat süren Melike (gire gire) bir daha bir zibidinin koluna girmiştir. Bu tavır Sıdıka’nın isyanını dindirmektedir. Süt limandır ortalık… İkinci ehlileşme aile seviyesinde çıkar karşımıza. Yüksel Ailesi kenar mahalleden çıkmış lakin kopmamış, bağlantısını sürdürüp oranın toplumsal hayatını aşağılayabilecek fırsat yakalamıştır.
Talip (Şahin Irmak) ve annesi Şennur, Yüksel Ailesi’nin geride bıraktığı hayatın karşılığıdır. Hesapçı, cimri ve kıskançtırlar, kriz anlarında hislerini öne çıkardıklarından büyük kente adapte olamama (gettoya tıkılı kalma) halini sergilerler. Yüksel Ailesi’nin üyeleri dün ötekiyken bugün ötekileştirene dönüşmüştür. Aile yeni ortamına ahenk sağlamak için canını dişine takar. Yaşar her ne kadar doğasını/özünü koruyor pozları takınsa da hayaller ve imkânlar tatlıdır! Talip ve Şennur da vakit içinde Yıldız vasıtasıyla eş-gelin kontenjanından Jet Set konaklarına yerleşir, amiyane tabirle kapağı atar ama alaydan sosyetedirler, adap bilmez, kriz yönetemezler; şark kurnazlığıyla yaklaşmaktadırlar her olaya. Talip yalnız bugününü düşünürken Şennur daima yarına yatırım yapar; halbuki sosyetede Talip’i gündelik çıkarlarının kölesi olmakla, Şennur’u hayattan tat almamakla suçlayacak, ironik bir formda kefenin cebi olmadığını hatırlatacak bir edepten bahsedemez miyiz? Bu anlatıda komik taraflarıyla işlenen sosyete biliriz ki kimseyi ortasına almak istemez, ona girmeye çalışanların yüzsüzlüğü ve uygunsuzluğu sırıtır. Çünkü bu sosyetenin niyeti üzüm yemek yerine bağcıyı dövmektir; ki Yüksel Ailesi’ni Latife Ailesi’nden ayıracak ölçüt ne kadar dayak yediği, sopanın önünde ne kadar eğildiğidir. Jet Sosyete’nin Sıdıka’sı Melike, Sıdıkalığın günümüzde matah bir yere varmadığını, dizinin gidişatı da Yaşar ve Safiye özelinde klasik aile karikaçeşidinin çözülüp fırsatçılığa ve kariyerizme battığını göstermektedir.
SIDIKANIN RUH İKİZİ AYLA KARACA: GÜNLÜKLERDEN AYNALARA, BARIŞIK VE ARBEDELİ…
Ana akım medyada Sıdıkalık hali en yavaşça deyişle bir sömürü konusu, seyirciyi yemleme metodu… 90’larda devrin siyasi atmosferini solutan, toplumsal bağlantılarını yansıtan anlatı, günümüzde sivriliğini ve onu var eden öteki deyişle “tutmasını sağlayan” nitelikleri yitirmiş, “fazlalıklarını” atmıştır. Ana akımda özgünlüğe bir kere müsaade verilir diyebiliriz! ötürüsıyla Sıdıka’nın “Sıdıka olarak”, taklit seviyesinde sürmesi dahi neredeyse olanaksızdır. Nasıl ki “Hababam Sınıfı” serileri yapıtın yazıldığı senelerdan (Rıfat Ilgaz, 1957) fazlaca çekildikleri periyodun izini taşıyorlarsa, Sıdıka üzere sivri tiplemeleri de ana akım şovun evcilleştirme-ehlileştirme programına dahil olurlar ve bir manada rehabilite edilip seyirciyle doğduğu münasebetlerden soyutlanarak yavan bir bağ kurarlar. Sıdıka yahut Sıdıka gibisi özgün ve sivri tiplerin, veyahut o tipleri yaratan söylenecek kelamların ticari korku güdülmeyen anlatılarda bir daha karşımıza çıkması mümkündür. Değişik olan bu anlatıların öncülüne hem benzeyip hem kendi özgünlüğünü yaratabilmesidir. İnternette, bir görüntü paylaşım sitesinde, Youtube’da tesadüfen karşılaştığım bir kanal da Sıdıka’nın şimdiki yorumunu tabir ederken yaklaşık çeyrek yüzyılda yaşanan değişimi özgün söyleyişine yontuyor. Hayali karakter Ayla Karaca’dan bahsediyorum.(3) 2015 ve 2017 senelerında iki dönem yayınlanmış. Oyuncu Ezgi Ay’ın hayat verdiği, jeneriğinden bir senaryo grubu tarafınca yazıldığı anlaşılan Karaca, kısa skeçlerin kahramanı… Ortalama üç-dört dakika süren görüntüler belirli temalar etrafında geziniyor. Bu temalara ve Karaca’nın bakışına geleceğim lakin evvela karakteri biraz açmak gerekiyor.
Kim bu Ayla Karaca? Muhtemelen önüne niyet tesadüfen izleyenler veyahut teması paylaşılan eş dost haricinde dikkat çekmeyen bir “söylenecek söz” projesi. Bu bakımdan gerçek bir uğraş… Bir karakter yaratma uğraşı… Karaca, üniversite mezunu, mesken kızı, Türk Lisanı Edebiyatı bitirmiş. Atama bekliyor, muhakkak ki formasyon almış. Bu istikametiyle Jet Sosyete’deki Melike’ye misal biçimde ülküye ulaştığı anlaşılıyor ve orada olduğu üzere okumanın yarar etmediği şartları aktarıyor. Karaca, Sıdıka’nın karakteristik özelliklerine ise çok yakın. Onun üzere kendini beğenmiş, ukala, cinselliğe/kadınlığını yaşamaya aç, sivri lisanlı ve tahminen de gündelik bağlarında kabul edilmek için saldırgan… Doğrusu bu bakımdan birçok vakit savunma yapan, hatta baba üzere kuvvetli rakipleri karşısında kalesine kapanan Sıdıka’dan daha ofansif oynadığını söyleyebiliriz. elbette başka yandan onun kadar baskı görmüyor ve mağdur olmuyor. Fakat Karaca’nın Sıdıka’dan temel farkı ondan epey daha yalnız olması. Karaca’daki yalnızlık çatışmayı da zayıflatıyor. Anne, baba, abi, eski sevgili… Parkta bahçede oturanlar, buluşulmuş arkadaşlar… Hepsi varlar ama aslında yoklar. Skeçlerin bir kısmında bu karakterleri görmüyor, duymuyoruz; kimi vakit sırttan çekimlerle yalnızca “gölgeleri” ile var oluyorlar. Yüzleri açıkça görüldüğünde dahi altyazı ile konuşmaya zorlandıklarından edilgin tarafta kalıyorlar. Bu durum Ayla Karaca’nın konuşkanlığı ve daima atak anlayışıyla Sıdıka’yı da geride bıraktığı didaktik bir üslup doğuruyor ve Karaca’dan öteki haklıya şahit olamıyoruz. Çoka kaçan haklılık hali gevezelikle birleşince bir süre daha sonra yormaya başlıyor. Tabi Karaca kalabalıklar ortasında yalnız, haksızlar içinde haklı ve dünyaya “öğretmeye, had bildirmeye” gelmiş bir muhteşem kahraman olduğundan bu handikabın üzerine pek gitmemiş.
Ayla Karaca’da Sıdıka’dan farklı olarak anne karakterinin derinleşmediği görülüyor. Bir Safiye Saka’dan yahut şimdiki yorumu biçiminde andığımız bir Safiye Yüksel’den kelam açamayız. Karaca yalnız bir karakter olduğundan aile ortasında de yalnız. Ağabeyini gaye alıyor, anne babaya ucundan kıyısından değiniyor ama her fırsatta soluğu dışarıda alıyor ve aileden uzak durma korkusu öne çıkıyor.
‘ABİSİ ERGEN, BABASI VERGİ MÜFETTİŞİ MUHARRİR MI OLUR?’ OLSA OLSA SIDIKA OLUR!
Artık benzerliklerin üzerine birlikte eğilelim. Öncelikle her iki karakter de aklıyla baskın bayan kompozisyonu… Karaca, bu baskınlığı bir kesim fiziki alana taşıyor. Oyunun baş kahramanı değil tek kahramanı. Hal bu biçimde olunca gevezeliği dizginlenemiyor. Sahne onun keyfine bağlı, bir bahiste içini gereğince döktüyse bitiyor hakeza skecin tamamı Karaca’nın kelamları tükenince sona eriyor. Sıdıka da olaylara yorumunu fonksiyonel kılmış bir karakter ve dizide hikaye tutarlılığı olmasından hareketle birfazlaca farklı ilgi dönse dahi oyun bir noktadan daha sonra Sıdıka’nın kısım iletisine hizmet ediyor. Klasik anlatıdaki “giriş-gelişme-sonuç” düzlemine göre değerlendirirsek, Sıdıka’nın başına gelen kısım zahmeti birincinin tanıtılıyor, devamında çatışma sergileniyor ve finalde çözümleniyor. Günlük yazımı ise iletinin verilmesiyle bitiyor. Ayla Karaca da skeçteki sorunu çözüp esprisini bağladığında kısım sona eriyor.
İkinci benzerlik agresif konuşma, söz oyunları ve iğnelemeler. Kelamın şiddeti biçiminde yorumlayabiliriz. Sıdıka’da daha oyunbaz ve yükte yavaşça, değerde ağır bir bağlantı usulü var. Bunda demin bahsetmiş olduğumiz anlatı olgunluğunun hissesi büyük. Karaca’da ise vurgulara, süratli ve yorucu konuşmaya dayalı yükte ağır, kulak tırmalayan hatta başa kafaya vuran bir stil kelam konusu.
Üçüncü benzerlik, her iki karakterin de sataşarak var olması. Sıdıka savunma yüklü bir karakter fakat boş kaldı mı saracak bir kaygı, çatacak bir kimse buluyor. Çatışmayı başlatan taraf da sıklıkla o oluyor. Ayla Karaca ise devamlı birilerine askıntı oluyor. Kıyıda oturan bir ikili dadanıyor örneğin; spor salonunda, pastanede, yolda izde artık nerede görürse güzel erkekleri tavlamaya çalışıyor. Buna rağmen fotoğraf standı gezerken yanına gelen sanatçıyı sadece yanına geldiği için ırz düşmanlığıyla suçluyor, iş müracaatında kendine asılanları pişman ediyor veyahut sevgilisiyle buluşacak arkadaşına feminist propaganda yapıyor. Hatta daha ileri gidip kendisini arayan telefon sapığına girişken olmasını öğütlüyor. Tüm bunlardan hareketle Karaca’nın Sıdıka üzere öznelliğini bulduğu lakin yaşayamadığı anlaşılıyor. Kazanılan ancak kullanılamayan bir hak.
Bir başka benzerlik aile ortasındaki kurak ömür. Aileden başlayalım. Sevgili Günlük başlığı taşıyan kısımda “abisi ergen, babası vergi müfettişi müellif mı olur?” diye yakınıyor kahramanımız. Abinin ergenliği, babanın ilgisizliği Sıdıka ile örtüşüyor. Sıdıka’da Abi Samim ergenin önde gideniydi, baba Zekeriya ise emlakçıydı. Emlakçılık, vergi müfettişliği üzere meslekleri meskenden kopukluk ve birey olamayışın alameti biçiminde yorumlayabiliriz. Kamuda devletin teftişi manasındaki müfettişliğin tersine şahsen ferdî teşebbüs olan emlakçılık dahi devamlı bir şeyleri pazarlamanın yol açtığı yabancılaşmayı ortaya koyarak öznelliği yakalamayı engelliyor. Sıdıka ve Karaca, babadan yana şanssız büyümüşler. Bir örnekle açıklarsak, Baba ve Kızı başlıklı kısımda babanın dizine uzanan Ayla, çocuk kalmış tarafına yakışır bir ısrarla “lunaparka gidelim” diye tutturuyor. Baba ile zayıf bağlantının Sıdıka’da olduğu üzere Ayla Karaca’da da sürdüğünü görüyoruz. Nedir ki Karaca Sıdıka kadar evcil ve “cahil” değil, okumuş etmiş ancak günün sonunda o da fasulye ayıklıyor veyahut o da Sıdıka üzere televizyon izliyor. Şuur seviyesiyle çelişen bu tavır her iki karakterde gözleniyor.
Öte yandan Sıdıka ile Ayla Karaca sekter bir tavır alıyorlar karşı cinse, pragmatist ve kabalar. Kendi cinselliğini yaşamaya dönük açlık ve karşı cinsi küçümseyen bir uzlaşmazlık… Her ikisinin de cinselliği lafdan öteye götürememesi çok farklı, hem de aile kızı olmalarının, sonu aşmamalarının ispatı. Özünde bu iki karakterin son derece kibirli, şuur seviyeleri yüksek, kendilerini aile ve yakın etraf münasebetlerinden temizlemeye çalışan lakin içten içe kabuklarını benimsemiş öbür bir deyişle o kabukları zorlayarak mana bulmuş, gaye edinmiş tipler olduğunu saptıyoruz.
VARLIĞI KAMYON KASALARINDA BUHARLAŞAN, HAYALİ PENCERE KENARINA TAKILI KALAN SIDIKA
Sıdıka’nın hikayesini 70’lerde ve 12 Eylül daha sonrasında farklı karakterlerin ağızlarından dinleyebiliriz. Fakir mahalleden sille tokat kovulunca şöhret basamaklarını teker teker çıkan İffet, cinselliğini doyasıya yaşayan Sıdıka’dır! O tahlili erkeklere savaş açmakta bulmuştur. Ahmet Kaya’nın kenar mahalle dilberi Nebahat, “evi Sağmalcılar’da, altı kardeş bir ana bir de kdolayım baba” yaşayıp sarfiyat. Onun bir benzerine de Zeki Demirkubuz’un “Kader” sinemasında rast geliriz. Kabahati kendinde bulmuş, erkeklere teslim olmuştur. Sıdıka ise “camda duran çiçeklerin içinde dünyayı mecnun aklına takmış”, bu yüzden her geçen gün kısıtlandığını hissetmiş, günler ayları, aylar yılları kovalamıştır. Sıdıka ne İffet üzere “yükselmiş” ne Nebahat üzere “alçalmış”tır. Pencere kenarında yaşayıp kültürün tozuna karışmış, hayalleri hayaletinde cisimleşmiştir!
Fakat biz bugün çağdaşlarını hissediyoruz Sıdıka’nın ve günümüzde okumuş haliyle dahi özgür kalamayışına kah ana akım kah alternatif anlatıda örnekler üzerinden şahit olurken esaretinin sınıfsal şartlara bağlandığı bir sefer daha kavrıyoruz. Bir sefer daha kavrıyoruz; Sıdıka’yı, evcil örneği Melike’yi ve yırtıcı örneği Ayla Karaca’yı erkek rablerden bilgi çalan dişi Prometheus’lara çeviren, görünmez zincirlere vurup ciğerlerini hödüklere didiklettiren asli öge toplumsal bir kuraklıktan ve diplomasızlıktan öte dar gelirlinin kamyon kasalarına mahkumiyeti…
**Can Kozanoğlu, Cilalı İmaj Evresi, İrtibat Yayınları, 1992
Latife ailesiyse “orta karar” diyebileceğimiz bir aileydi. Baba Zekeriya Latife, çabucak her akşam “bir büyük” içebiliyordu. Konutları sobalıydı ancak âlâ makus bir otomobile sahiptiler. Sıdıka nadiren de olsa meskenden çıktığında, hani biraz da iffetini toplu taşımaya teslim etmemek için taksiye binebiliyordu. Nedir ki bu durum periyodun (yazılıp yayınlandığı 90’lar birinci yarısının) mazbut aile tarifine ahenk sağlıyordu. Tüm taksilerin Doğan veya Şahin model olduğu, doğalgaz kullanmasın yaygınlaşmadığı, konutlara internet bağlanmadığı ve fakir mahallelerde konfeksiyon atölyelerinin bugünkü manasıyla “merdivenaltı cehennem” vasfına bürünmediği, sömürü ağır bir yer bulunmasına rağmen Ahmet Kaya modüllerindeki (mesela 91’de piyasaya çıkan kelamları Yusuf Hayaloğlu’na ilişkin Tezgahtar Nebahat’ta) tınılar eşliğinde sıcaklığın da yitmediği, umutların suya düşmediği bir tarihî kesit… Bilhassa son örnekten devam edebileceğimizi umuyorum. İç siyasetin Ahmet Kaya müziklerinde özetlendiği, dış siyasetin ise Sıdıka’nın da her fırsatta burnunu soktuğu lakin bugünkü kadar uluorta konuşulmadığı, başka bir deyişle “büyük resimler”in kabak üzere görülmediği, “dünyayı yöneten aile” listelerinin bu biçimdesine pervasız pervanesiz havada uçuşmadığı yıllar.
90’ları Ahmet Kaya ile anmak birçok popçu dururken tahminen değişik gelecektir fakat “arabesk-protest” (biraz ondan biraz ondan) bir çeşidi kitlelere taşıyan, isyankar telaffuzunu halkla buluşturan sanatçı bilhassa metropollerin bastırılmış hasretlerine yakıştırılabilir; dahası bugün artık orta sınıftan muhaliflerce betonuna, keşmekeşine ve elbette bunların gölgesinde yoksulluğuna burun kıvrılan Avrupa yakasının çarpık büyüyen ilçeleri “içerideki hayat” ile Kaya’nın haykırışına yazılabilir. Gerçi 12 Eylül daha sonrası toplumsal gelişmeleri epey boyutlu incelemiş müelliflerden Can Kozanoğlu, devrin nabzını en düzgün yakalayan müzisyenin “yaşanmayan aşklar” telaffuzuyla Sezen Aksu olduğunu ileri sürüyor. Dahası Aksu’nun Ada Vapuru, Haydi Bakalım Kolay Gelsin üzere hareketli modülleriyle Yeşilçam melodramlarının sevinçli sahnelerini canlandırdığını belirtiyor (1992, s.79-88). Aksu diskografisini bir bütün değerlendirdiğimizde manalı gelen bir yaklaşım. Veya birebir denkleme Kaya kesimlerini da yerleştirebiliriz. Kaya’nın idam ve işkenceyi gündemleştiren “iç karartıcı” modülleri haricinde Fosso Nejdat, Çek Mustafa Çek üzere bir karakteri öyküleyen eğlenceli ve muzip müzikleri da bulunuyor. Ama elbet Aksu ile Kaya’nın popülerlikte ortaklaşsalar dahi farklı hislere seslendiğini söylemeliyiz. Bu bağlamda Aksu’nun yaşanmayan aşkları ile Kaya’nın yaşanan acılarını kıyaslamak ve hangisinin daha beğenilen olduğunu belirlemek gerekir. Açıkçası ben devrin tanınan iklimini deşmektense yeni bir satha geçip Sıdıka’nın çevresel şartlarını betimlemekten yanayım.
Sıdıka, çıkılamayan bir mahallede, aşılamayan bir semtte yaşıyor. Soba borularının yoksulluğun koçbaşı üzere camlardan fırladığı, pencereden pencereye ipler atılıp çamaşır asıldığı daracık sokaklar, dış cephesi sıvanmamış meskenler… Bu betim, devrin mizah mecmualarının metropole ilgisini de değerli ölçüde açıklıyor. Zira bu vakitte çarpık kentleşmenin, olağandışı büyümenin Avrupa hayalleri ile çatıştığını, hatta birtakım bölümlerce utanç vesilesi sayıldığını görüyoruz. Ali Şimşek, 90’lardaki mizah mecmuası anlayışını toplumsal değişim ile ilişkilendirerek Leman mecmuası üzerinden inceliyor ve Yeni Orta Sınıf Sinik Stratejiler isimli çalışmasında sinik ironik bir lisanın bu mecmua karakterlerinden doğup palazlandığını öne sürüyor.(1) tıpkı vakitte altyapı yetersizliği, trafik sorunu, hava ve gürültü kirliliği Atalay’ın kalemine de yansımış. Sıdıka’nın yağmurlu bir günde Merter’deki halasıgile ziyaretini vefat kalım uğraşı biçiminde geçirmesi bir daha on milyonluk kent nüfusunun 2000’de yirmi milyona fırlayacağını öngörmesi tüm handikapları katmerleyen bir karamsarlığı tabir ediyor (1994, s.15). Aslında bir bakıma dişe dokunur birinci tespiti de Ahmet Kaya müziklerinde karşımıza çıkan ve kent fakirlerinin gündelik yaşantılarının teşhiri manasında ele alabileceğimiz çıplak ömrün toplumsal bir tansiyona materyal verdiği tarafında yapabiliriz. Kültürel bakımdan dışarıdan bakan lakin sınıfsal bakımdan içeriye ilişkin olan/olması beklenen aydın kesim merdiven altının yanı sıra pencere arkasında bir sıkışmışlık, şuur taşınması icap eden bir atıllık irdeliyor, toplumsal hareketlilikle çelişen bir felç hali yakıştırıyor. Metropolün, ağır göç alması ve zorlaşan geçim şartları niçiniyle çalışan bayanı yarattığı/dayattığı bir müddetçte “okuldan alınıp pencere gerisine hapsedilen kadın” bağlamı ilgi çekiyor ve beklendiği üzere cehaletin, klasik aile yapısının tam karşısına yazılıyor. Bu tavrı Atalay’ın Sıdıka’sı ile sınırlandıramayız, periyodun yoksulluğa bakışı sıkça cehaletin altını çiziyor. Üniversitelerin yükünü kaybetmediği o senelerda dış siyasetteki entegrasyon amacına uygun biçimde okumanın, kendini geliştirmenin deva görülmesi şaşırtmıyor. ötürüsıyla Sıdıka’nın okumamış haliyle bir cimcime, “bir zehir” oluşu, okuduğu takdirde kendini kurtarabileceği, hali hazırda kendini kurtardığı lakin “ailesi yenildiği için yenildiği” kararınu ortaya koyuyor. Burada “toplumsal bir iyileşme” vaazından kelam edebiliriz. Sıdıka sivri çıkışlarıyla yalnız kendini değil tüm Latife ailesini özgürleştirmeye çalışıyor. Siyasetle ilgilenen, dünya gündemini yakından takip eden, uzay çalışmalarından eğitim sistemine kaç soruna baş yoran Sıdıka “bu bilgiler gerçek hayatta ne işimize yarayacak” itirazının karşısına dikilerek “geniş vizyon”u temsil ediyor ve bu vizyon direkt belirtilmese de fakir yığınların kurtuluşu üzere algılanıyor. Burasının epey kıymetli olduğunu düşünüyorum. Magandalık ile okumuşu ayıran satırları Tabanca icat oldu başlıklı hikayede bulabiliriz.
“Safiye: Oğlu mu matematikten on almış, anlamadım kız…
Sıdıka: Aman anne, o herifin oğlu nasıl fen lisesine filan girip matematik sorunu çözsün… Herif her şeye tabanca sıkan ayının teki… Sorunca “seviniyörüm, duykulaniyörüm” diyo… Bir Türk bilim adamı yapay beyin icat ederse anca kurtulur o herif… ” (s.135)
Lafı fazla uzatmadan Sıdıka’nın bariz özelliklerini sıralayıp günümüze gelecek, çağımızın “misyon ve vizyon” lakırdısı çağdaş Sıdıka’larda ne alemde özetlemek gerekirse bakmaya çalışacağım.
PENCERE KENARINA TÜNEYİP İÇERİ VE DIŞARI BAKAN SIDIKA AİLE-TÜRKİYE’Yİ ÇÖZÜMLERKEN…
Sıdıka dizisinin metnine yakın bir titizlikle uyarlandığını ve söz oyunlarının olduğu üzere korunduğunu not düşerek başlayalım. O denli ki bugün hikayeleri okuduğumuzda Hasibe Eren’in, Füsun Demirel’in sesini duyuyoruz. Kuşkusuz siyasi göndermeler törpülenirken televizyonda iş yapması garanti Sıdıka-Kenar ilgisinin kanırtıldığını ekleyebiliriz. Lakin temel sorunun öteki bir lisandan konuşan Sıdıka ve ona öteki bir lisandan yanıt veren annesi Safiye olduğunu, dizinin bu başkalığı muvaffakiyetle yansıttığını görüyoruz. Bu başarıda senaryonun Atalay’ın kaleminden çıkması rol oynuyor. Sıdıka hikayelerinin derlendiği kitaptan sıradan bir örnek verelim. Safiye çiçekleri birbirine kışkırtan Sıdıka’ya şöyleki sesleniyor:
“Araştırma yapıyomuş… Paris Elida labratuarı mı kız burası?” (s.76)
Karakter ve örgüdeki niteliklere geçtiğimizde tam da buradan yol almamız gerektiğini düşünüyorum. Sıdıka ve Safiye, bir kenar mahalleye alışılmamış kaçan karakterler. bir daha bu karşıtlık, ortalarındaki ana-kız alakasının klasik aile yapısının izdüşümü olmasıyla dengelenmiş. Sıdıka aksi yanıtlar verip çemkirirken anne Safiye onun anladığı lisandan konuşabiliyor, tek enstrümanı zannedildiği üzere terlik yahut attırmakla tehdit ettiği baba dayağı değil. Bu durum dizide bayanları ve bayanlar içindeki gergin alakayı belirleyici kılıyor. Safiye, Sıdıka’nın gelişmenini engelleyen bir karakterken bununla birlikte kendi gelişimi engellenmiş bir bayan yani özünde “muradına erememiş bir Sıdıka” o ya da Sıdıka tahminen genç bir Safiye… Tıpkı entelektüel dağarcıktan beslenmeseler bile tıpkı lisanı konuşmaları, atışmalarının gerçekçi ve politik yanını destekliyor. Bayanların kurtuluşu ailenin ve insanlığın kurtuluşuna bağlanır, dahası müreffeh bir ülkeye varırız buradan! Sıdıka ile Safiye içindeki çekişme Yeşilçam klişelerine de göbekten bağlı… Öncelikle büyük kentte kirlenmeye müsait (kuvvetle beklenen beyaz giyinmiş) iffet konu bahis ve onu korumak isteyen bir “çilekeş ana” var. Burada annenin iffete yaklaşımının mizahi bir çizgide seyretmesi ile Yeşilçam melodramlarından ayrım kelam konusu lakin ana fikrin büyük kente tutunma ve arı kalma uğraşına yüklendiğini görüyoruz. Sıdıka hikayeleri keyif veren söz oyunlarının yanı sıra 90’ların siyasal ve toplumsal özeti biçiminde okunabilir. Kelam gelimi Sıdıka toplumsal sıkışmayı şöyleki genellemekte:
“Kızlar koca bulup yavrulamaya, erkekler sıfır Tempra alıp, koyu Fenerbahçeli olmaya mı geliyo bu dünyaya? Ömür dediğin sanattır… Yalnızca konutun ortasında geçse bile…” (s.76-7)
“Milletçe yedik kafayı be… Karılar Magnum diye yalanıyo, herifler araba…” (s.100)
Bir öteki örnekte bu sefer siyasi açmazlardan bahsediyor:
“Kızlar güçlü koca bulmaya, erkekler kurnaz olup köşe dönmeye, ortada bi Alman hocalar, Bulgar antrenörler dayanağında “Avrupağğ duy sesimizi” demeye geliyoruz şu dünyaya…” (s. 36-7)
Çok değil birkaç yıl ortasında, üstelik “vur kır parçala” ekolünün temsilcisi Fatih Terim öncülüğünde Euro 96 Futbol Şampiyonası’na katılmaya hak kazanan ulusal kadro, bu tezahüratları otomobil camlarından sarkılması suretiyle sokağa taşırmış ve bir kompleks haline gelen “Avrupa’nın kulak tıkadığı sesler” (bugün ise Avrupa bizi kıskanıyor telaffuzunda birebir üç kâğıda rastlıyoruz) süreksiz bir süreliğine duyulmuştur. Alman hoca ve Bulgar antrenör göndermesi de öteki bir kompleksi ortaya koyuyor. Tabirler falan hoş lakin tek başımıza başaramıyoruz! Siyaseti kuru bir hamasetle, “vur kır parçala” ile bağdaştırmışız. Sıdıka, işte bu tespitleri konutundaki mikro Türkiye’yi, aile-Türkiye’yi gözlemleyerek rahatlıkla yapabiliyor. Sıdıka öte yandan çok sivri bir karakter… Bastırılmış, susturulmuş; sağlıklı bir bağlantı lüks görülmüş ona. Ne yapsın gariban, saksıdaki çiçeklerle konuşup onları birbirlerine karşı dolduruyor! Sıdıka’yı bahtına razı gelmiş bir konut kızı olmaktan ayıran da bu ya! Çiçekleri sulamakla yetinmiyor, bağlantı kuruyor Sıdıka. Kışkırtıcı bir lisanı var, dayak arsızı ile şirin çatlak ortası bir yerde… Sabahları ve öğleleri baskılar onu yıldıramıyor, bir yerlere tutunuyor sürekli, söküp atılamıyor. Akşamları ise yatağına uzanıp karaladığı günlüğe ve pencere kenarına sığınıyor. Lakin içe kapandıkça dışarıya saldırgan bir üslup ile yöneldiğini söylemek mümkün. Örneğin ağabeyi Samim’i (Hakan Tanfer) daima aşağılıyor. Üstelik aşağılamak için ağabeyinin kötülük yapmasını beklemiyor. Kendisine asılan Kenar’ı (sırasıyla Şafak Sezer, Ümit Çırak ve Yaşar Kurt canlandırıyor) ise ciddiye almıyor, dengi görmüyor. Bu küçümseyici tutumun arkasında zihinsel bir kopuş yatıyor diyebiliriz. Sıdıka, Latife Ailesi’ni reddetmiş ama fiziken konutun bir modülü… Sofrada yeri öküzden daha sonra gelmesine karşın hem de demirbaş olduğundan ve şartlarını değiştiremediğinden, kelamını kimseye geçiremediğinden giderek saldırganlaşıyor. Zincire vuruldukça asileşiyor. Aldatıcı imajın bilakis kabullenmiş, bezgin bir Sıdıka yok, kimliğini kazanmak için savaşan delidolu bir bayan var hikayede.
‘ERKEKLER, BİZİM ERKEKLERİMİZ!’
Sıdıka’nın çekirdek erkekleri ise çok kaba çizilmiş. Yanı sıra aile haricinden Sıdıka’ya “muhabbet” ile yönelen Kenar da karikatürize… olağan olarak hikayenin mizah mecmualarına (Hıbır, Hbr Maymun vs.) yazıldığını ve metinde karşımıza çıkan gözlemci anlayışın müellifin piştiği ekole, yani 70’ler dergiciliğine dayandığını kıymetlendirebiliriz. adamların durumu Yeşilçam klişelerinden ve tıpkı vakitte politizasyonun tepeye varıp öte yandan erotik sinema furyasının patladığı marjinal 70’lerden izler taşıyor. Zekeriya ve oğlu Samim Latife her periyot karşımıza çıkabilecek tipler. halbuki bir hinlik gözümüzden kaçmıyor! Bu iki karakterin dahası, Kenar’ın ismini aldığı kenar mahalle ile özdeşleşmeleri, göbeğini kaşıyan, sırtta atlet, elde piknik tüpüyle dolaşan çizimi karşılamaları bakımından da yeni ve kuvvetli bir mana kazanıyor. “İffet” (Kartal Tibet, 1982) sinemasında (ve 70’lere, 80’lere ilişkin birfazlaca filmde) meşhur bir piknik sekansı vardır. Bir pazar sabahı kamyon kasasına doluşan mahalle halkı sevinçle mesire yerine sarfiyat. Müzikler söylemekte, oyunlar oynamakta tabiri caizse kendilerine ilişkin olanı -eğlence haklarını- almaya gerçek akmaktadır. İffet (Müjde Ar) burada mahalleden tanıdığı güzel Cemil ile yakınlaşır ve olaylar gelişir. Cemil (Faruk Peker) evleneceği vaadiyle kandırıp İffet’e tecavüz eder. Dedikodular alıp yürüyünce kasap babası (Necdet-Ahmet Evintan) kızını reddeder, sokak ortasında zalimce dövüp kovar. Baba “namuslu mahalle”nin de divan üyesi olduğundan genç bayan yalnız aile konutundan değil, mahalleden de sürülmüştür. Fakat İffet krizi fırsata çevirip aklını kullanır ve kendini yok sayan erkeklere duyduğu kini kuşanarak şov dünyasında tırmanışa geçer. Nihayet onların anlayacağı lisandan konuşmaya başlamıştır. Diyebiliriz ki Kenarlar, Zekeriyalar o sinemada de mevcuttur ve mahalle aşağı üst birebir mahalledir: Dedikodu düşkünü, tacizci, istismarcı.
Sıdıka’da adamların salt makus ve aciz çizilmeleri İffet’teki mahallenin artık tam manasıyla maksada konduğunu, çizgi pijamalı, kirli sakallı lümpenlerin ıslah edilemeyecekleri anlaşılınca dışlandığını sergilemektedir. Kenar tahminen bir Cemil değildir yahut Zekeriya Latife İffet’in babası kadar acımasız sayılmaz, döver kırar ancak meskenden atmaz. bir daha de bu toplumsal ağ reddedilmiştir bir defa. Bu ret bir bakıma pikniğin ve dolaylı olarak varoşların kabından taşma atağının reddidir. Sıdıka anlatısı da kabuğunu kırmaya çalışan genç bayan direnişinin ötesinde onu hapseden kenar mahallenin dikenli tellerini göstermektedir. Artık eski sevinçle gidilmez pikniğe, gidildiği takdirdeyse “iddianame” hazırdır. Mine Kırıkkanat’ın İstanbul kıyılarında piknik yapanlara yönelik yakışıksız sözlerini hatırlayalım. 2005 yazında şu biçimde yazıyor Kırıkkanat:
“Sahil Yolu’nda ise, kilometrelerce uzunluktaki çim alan kenarından geçen otomobillerdeki seyircilerin görüş zaviyesinde olduğundan, görüntü da mangal seviyesindedir: Don paça soyunmuş adamlar geviş getirerek yatarken, siyah çarşaflı ya da türbanlı, istisnasız hepsi tesettürlü bayanlar mangal yellemekte, çay demlemekte ve ayaklarında ve salıncakta bebe sallamaktadırlar. Her 10 metrekarede, bu görüntü yinelanmakta, kara halkımız kıçını döndüğü deniz kenarında kesinlikle et pişirip yemektedir. Ortalarında, mangalında balık pişiren tek bir aileye rastlayamazsınız. Tahminen balık sevseler, pişirmeyi bilseler, kirli beyaz atletleri ve paçalı donlarıyla yatmazlar, hart hart kaşınmazlar, geviş getirip geğirmezler, aslına bakarsanız bu kadar kalın, bu kadar kısa bacaklı, bu kadar uzun kollu ve kıllarla kaplı da olmazlardı!”
Müşahedelerini fizyolojik çıkarımlarla destekleyen(!), medeniyeti balık pişirmekten ibaret nazarann ve belirli ki dört başı mamur bir Akdeniz insanı olmayı arzulayan muharrir devamında Ümraniye’nin kıyıya inmesinden, vatandaşın rahatsız olmasından filan dem vurup kelamı şöyleki sürdürüyor:
“İstanbullu olmayan kim var ise orada: Son beş yılda 4.5 milyon artıp, 3 milyonu İstanbul’a akan nüfusun güruhu çimde etleniyor pazar günleri. Natürel ki onların da eğlenmeye, dinlenmeye hakları var. Lakin burada mı, bu biçimde mi?” (2)
Baştan sona nefret kabahati işlenen bu yazıda Latife Ailesi de yer bulabilir! Bu uzun ve bana kalırsa hayli rahatsız edici alıntıyı günümüzdeki değişimi daha açık tabir edebilmek için buraya aldım. Latife Ailesi’nin kıyıdaki şu meşhur mangalda külünü ayırtması ve “geleneksel aile” telaffuzunun Doblolu-Tuğralı bir düzlemde bir daha üretilmesi siyasi iktidarın Sıdıkalık ile bağını belirliyor ve Sıdıka’nın yanı sıra ailesindeki adamların değişimi de irdelenmeyi hak ediyor.
Ana akım anlatılarda Sıdıka’ya hayalet silikliğinde değil, kanlı canlı rastlanması sürpriz sayılmaz. Bugün kullandığımız manasıyla politik doğruculuğun cılız örneklerini veren Sıdıka, hassasiyetlerini güncellediğini, mesela eşcinselleri (eskisi kadar) aşağılamadığını veya bayana şiddeti övmediğini sav eden medyaya uygun bir karakter… Birebir sivrilikte değil, bir duruma indirgenerek, bir bakıma köşelerinden kurtularak sunuluyor. Kaldı ki bırakalım günümüz anlatılarındaki temsiliyetini şahsen Sıdıka’nın televizyon macerasında ehlileştiğini söyleyebiliriz. Günlük diziden haftalığa, ana haber evvelce prime time’a taşınan ve yıllar daha sonra, 2003’te ekrana döndüğünde “yarım kalan” bir üretim…
‘JET SOSYETE’DE ‘MELÜKE: AKTİVİST, POPÜLİST VE AİLEDEN
Sıdıka olma hali televizyonda, güldürüye yaslanan romantik yaz dizilerinde veyahut geniş aile anlatılarında bir biçimiyle karşımıza çıkıyor. Çeşitli seviyelerde izliyoruz Sıdıkalığı ve birçok vakit ayırt edemiyoruz. Ayırt edemeyişimiz, şematik bir dejavu yaşamayışımız televizyonun başarısı… “Dönüşüyoruz, çağa ayak uyduruyoruz” yanılgısını âlâ pazarladıklarından, kendisi de bir karikatür olan lakin gerçekliğini bu biçimde kazanmış Sıdıka birinci bakışta akla gelmeyebiliyor. Buna rağmen mizahını yüzeysel işçiliğe ve tipleme istismarına dayandıran Gülse Birsel’in yazıp Hakan Algül’ün yönettiği, birinci kısmı 2018 Şubat’ında yayınlanan Jet Sosyete’yi ayırabiliriz. Çarpık bir sınıf atlama hikayesi Jet Sosyete… Bir dokumacılık firmasında, züppe oğlanın tasfiyesi kararı genel müdürlüğe terfi eden, bir daha oğlun boşalttığı villaya taşınıp işverenle komşu olan Yaşar’ın (Çağlar Çorumlu) ailesini bahis alıyor. Soyadları üzere Yüksel’en ailede anne rolünü Safiye (Derya Karadaş) üstlenmiş. Bu isim, görüldüğü üzere Sıdıka’nın annesinin de ismi beraberinde. Sıdıka’yı canlandıran Hasibe Eren bu dizide iki farklı karaktere (Şennur ve Pelin) hayat veriyor. Sıdıka’mız ise bu sefer Aslı Bekiroğlu… Melike, “Toatlı” eniştesi Yaşar’ın şiveli seslenişiyle “Melüke”, ailenin en alengirli üyesi! Ziraat mühendisi kızımız ablasının konutunda yaşarken bir yandan kopuk Gündüz (Bartu Küçükçağlayan) ve aklı bir karış havada Yıldız (Tuğba Çom) ile uğraşmaktadır. Yaş farkının az olmasından ötürü yeğenleriyle bir çeşit abla-kardeş bağı kuran karakter çok şuurlu, sınıflardan haberdar, etrafa hassas ve hepsinden değerlisi televizyonun düzmece atmosferine ahenk sağlayacak esneklikte… Bir kısımda bahçeye çiçek ekerken bir öbür kısımda arkadaşlarını örgütleyip çevreyi temizliyor, hayvan haklarından doğal hayatın korunmasına kadar hareketten harekete koşabiliyor ve tüm bunların toplamında çağdaş Sıdıkalığın üçü bir ortada formülünü uyguluyor: Aktivist, popülist ve aileden.
Melike’yi Sıdıka ile örtüştüren ögeler saymakla bitmez. Safiye-Sıdıka Latife inatlaşmasına tıpkı ölçüde şahit olmuyoruz ancak bu Safiye de kızı Yıldız’a eziyet ediyor ve kız kardeşinin alışılmamış pozisyonuyla pek barışık değil. Sıdıka’daki abi ve baba karakterleri de Yüksel ailesinde temsil ediliyor. Mahalle serserisi kontenjanından Gündüz işsiz güçsüzlüğü, bağlantı kurma özrü ve saldırganlığı ile yer yer Samim Saka’yı anımsatıyor. Her ikisi de bıçkın ve maçolar. Vurdu mu oturtur, yan bakanın gözünü oyarlar icabında! Hani Samim nispeten sisteme kaymış, karate kursuna falan gidiyor; Gündüz tam manasıyla tekinsiz bir tip… Lakin Yaşar Yüksel’in Zekeriya Saka’dan muhakkak başlıklarda ayrıldığını söylemeliyiz. Yaşar kendini bir “Anadolu erkeği” biçiminde tanımlayıp namusuna düşkünlüğüyle öne çıksa dahi öncülüne bakılırsa güler yüzlü, anlayışlı; şefkatli bir “ar damarı” var. Damarına basılmadıkça pençelerini çıkarmıyor. Olağan bağımlı bir durumda bulunduğunu belirtmek lazım. Zekeriya Latife orta halli ama geçimi için kimsenin ağız kokusunu çekmeyen, hırsa kapılmayan, durduk yere iş çıkarmayan bir adam. Yaşar için ise “tam tersi” diyebiliriz. Gecekondu mahallesinde kendi halinde yaşarken bir anda, işverenin hovarda oğlunu cezalandırmasıyla sakinlerinin birden fazla daha sonradan görme Jet Set konaklarına taşınıyor; bu biçimdece hem iş yerinde hem toplumsal hayatında Özpamuk Ailesi’nin boyunduruğuna giriyor.
Jet Sosyete’de güldürü dozu Sıdıka’dan yüksek, ötürüsıyla politik bakımdan yoğunluk taşımıyor. Ayrıyeten hikayenin birkaç noktadan açıldığını ve Sıdıka temasının öne çıkmadığını hatta vakit ortasında yavan bir zengin-fakir aşkına daraldığını görüyoruz. Çatışma daha çok eşler içinde geçiyor. Yüksel ile Özpamuk’un erkekleri iş yerinde, bayanları ise komşulukta tatlı bir rekabet ve birden fazla vakit iş birliği halindeler. Gündüz’ün “kutu bebeği” diye hitap ettiği bir varlıklı kıza (Alara-Ecem Uzun) abayı yakması, Melike’nin şımarık Ozan (Sarp Apak) ile aşk ömrü anlatıdaki politik söylemi geriletiyor ve aslında toplumsallaşan, yaşantısını değiştirip yeni bir muhite (Jet Sosyete’ye) giren Yüksel’ler, Latife Ailesi’nin yirmi yıl daha sonrasına projeksiyon tutsa bile bu çizgide kalınmıyor.
DAR GELİRLİNİN CİNSELLİĞİ
Sıdıka’da cinsellik sözel bir şiddete, söz oyunlarına yüklenirken karşı cinsle ilginin ikinci plana atılması eziyetin ve ona direnişin altını çiziyordu. Jet Sosyete o denli değil, Yaşar ile Safiye gül üzere geçinip gidiyorlar. Safiye evlilikte baskın taraf… Daha kıymetlisi konutta her insanın gönül münasebeti var. Bu durum Sıdıka’nın cinsel özgürlük davetini boşa düşürürken “ev kızı/ev kadını” sonlarına şimdiki yorumlar katıyor. Yıldız babadan gizli bir ilgi sürdürüyor, Melike işverenin oğlu, güçlü ve şımarık Ozan’la çıkmaya başlıyor. Aslen bu yasağın fazlaca evvelce, mesela Sıdıka’daki baba rolünde yıldızlaşan Ali Erkazan’ın öbür bir babayı (Tornacı Mehmet Usta) canlandırdığı En Son Babalar Duyar’da (2002) delindiğini öne sürebiliriz.
Anlatıda durumdan olaya, monologdan ya da özgün diyalogdan kalabalık münasebetlere geçildikçe güldürünün güçlenip apolitik tercihlerin öne çıktığını görüyoruz. Öbür bir deyişle 2000’lerle birlikte dış siyasete burnunu sokacak kızı bastıran, dizi yerine emsalsiz kızını döven aile profilinin yerini bir daha klâsik Yeşilçam ailesine (gerektiği kadar sempatik, gerektiği kadar huysuz) bıraktığı anlaşılıyor. bu biçimdelikle Sıdıka’nın Yeşilçam’dan ayrılarak şimdiki muhalif mizaha yaslandığı noktalar ortadan kalkıyor. halbuki başka yandan Melike’nin Ozan’a ilgi duyması, “mahallenin lümpeniyle bağlantı kurma” pratiğinin sürdüğünü gösteriyor. Ozan da Kenar üzere serseri, çapkın ve lümpen bir tip… Fakir mahalleden türemiş Kenar ve Gündüz ile başka dünyaların lümpenleri! Melike sosyetenin hayat alanına taşındığında bu defa oranın lümpenince göze kestiriliyor.
Bu iştirak ve başkalıklardan daha sonra iki ehlileştirme uğraşından kelam etmek istiyorum. Birincisi; Sıdıka’yı çağrıştıran Melike karakteri üniversite mezunudur yani Atalay’ın yapıtındaki ülkü gerçekleşmiş, bu kız çocuğu namus belası veyahut erken evlendirme sevdasından çekmeyip okumuştur. Fakat gelinen nokta pek parlak sayılmaz. Dışarıdan bakıldığında en bariz özelliği olan “evde kalmışlığını” aydınlanmanın gururuyla taşıyan ve Yeşilçamvari “istemem yan cebime koy” bakışı doğrultusunda bir hayat süren Melike (gire gire) bir daha bir zibidinin koluna girmiştir. Bu tavır Sıdıka’nın isyanını dindirmektedir. Süt limandır ortalık… İkinci ehlileşme aile seviyesinde çıkar karşımıza. Yüksel Ailesi kenar mahalleden çıkmış lakin kopmamış, bağlantısını sürdürüp oranın toplumsal hayatını aşağılayabilecek fırsat yakalamıştır.
Talip (Şahin Irmak) ve annesi Şennur, Yüksel Ailesi’nin geride bıraktığı hayatın karşılığıdır. Hesapçı, cimri ve kıskançtırlar, kriz anlarında hislerini öne çıkardıklarından büyük kente adapte olamama (gettoya tıkılı kalma) halini sergilerler. Yüksel Ailesi’nin üyeleri dün ötekiyken bugün ötekileştirene dönüşmüştür. Aile yeni ortamına ahenk sağlamak için canını dişine takar. Yaşar her ne kadar doğasını/özünü koruyor pozları takınsa da hayaller ve imkânlar tatlıdır! Talip ve Şennur da vakit içinde Yıldız vasıtasıyla eş-gelin kontenjanından Jet Set konaklarına yerleşir, amiyane tabirle kapağı atar ama alaydan sosyetedirler, adap bilmez, kriz yönetemezler; şark kurnazlığıyla yaklaşmaktadırlar her olaya. Talip yalnız bugününü düşünürken Şennur daima yarına yatırım yapar; halbuki sosyetede Talip’i gündelik çıkarlarının kölesi olmakla, Şennur’u hayattan tat almamakla suçlayacak, ironik bir formda kefenin cebi olmadığını hatırlatacak bir edepten bahsedemez miyiz? Bu anlatıda komik taraflarıyla işlenen sosyete biliriz ki kimseyi ortasına almak istemez, ona girmeye çalışanların yüzsüzlüğü ve uygunsuzluğu sırıtır. Çünkü bu sosyetenin niyeti üzüm yemek yerine bağcıyı dövmektir; ki Yüksel Ailesi’ni Latife Ailesi’nden ayıracak ölçüt ne kadar dayak yediği, sopanın önünde ne kadar eğildiğidir. Jet Sosyete’nin Sıdıka’sı Melike, Sıdıkalığın günümüzde matah bir yere varmadığını, dizinin gidişatı da Yaşar ve Safiye özelinde klasik aile karikaçeşidinin çözülüp fırsatçılığa ve kariyerizme battığını göstermektedir.
SIDIKANIN RUH İKİZİ AYLA KARACA: GÜNLÜKLERDEN AYNALARA, BARIŞIK VE ARBEDELİ…
Ana akım medyada Sıdıkalık hali en yavaşça deyişle bir sömürü konusu, seyirciyi yemleme metodu… 90’larda devrin siyasi atmosferini solutan, toplumsal bağlantılarını yansıtan anlatı, günümüzde sivriliğini ve onu var eden öteki deyişle “tutmasını sağlayan” nitelikleri yitirmiş, “fazlalıklarını” atmıştır. Ana akımda özgünlüğe bir kere müsaade verilir diyebiliriz! ötürüsıyla Sıdıka’nın “Sıdıka olarak”, taklit seviyesinde sürmesi dahi neredeyse olanaksızdır. Nasıl ki “Hababam Sınıfı” serileri yapıtın yazıldığı senelerdan (Rıfat Ilgaz, 1957) fazlaca çekildikleri periyodun izini taşıyorlarsa, Sıdıka üzere sivri tiplemeleri de ana akım şovun evcilleştirme-ehlileştirme programına dahil olurlar ve bir manada rehabilite edilip seyirciyle doğduğu münasebetlerden soyutlanarak yavan bir bağ kurarlar. Sıdıka yahut Sıdıka gibisi özgün ve sivri tiplerin, veyahut o tipleri yaratan söylenecek kelamların ticari korku güdülmeyen anlatılarda bir daha karşımıza çıkması mümkündür. Değişik olan bu anlatıların öncülüne hem benzeyip hem kendi özgünlüğünü yaratabilmesidir. İnternette, bir görüntü paylaşım sitesinde, Youtube’da tesadüfen karşılaştığım bir kanal da Sıdıka’nın şimdiki yorumunu tabir ederken yaklaşık çeyrek yüzyılda yaşanan değişimi özgün söyleyişine yontuyor. Hayali karakter Ayla Karaca’dan bahsediyorum.(3) 2015 ve 2017 senelerında iki dönem yayınlanmış. Oyuncu Ezgi Ay’ın hayat verdiği, jeneriğinden bir senaryo grubu tarafınca yazıldığı anlaşılan Karaca, kısa skeçlerin kahramanı… Ortalama üç-dört dakika süren görüntüler belirli temalar etrafında geziniyor. Bu temalara ve Karaca’nın bakışına geleceğim lakin evvela karakteri biraz açmak gerekiyor.
Kim bu Ayla Karaca? Muhtemelen önüne niyet tesadüfen izleyenler veyahut teması paylaşılan eş dost haricinde dikkat çekmeyen bir “söylenecek söz” projesi. Bu bakımdan gerçek bir uğraş… Bir karakter yaratma uğraşı… Karaca, üniversite mezunu, mesken kızı, Türk Lisanı Edebiyatı bitirmiş. Atama bekliyor, muhakkak ki formasyon almış. Bu istikametiyle Jet Sosyete’deki Melike’ye misal biçimde ülküye ulaştığı anlaşılıyor ve orada olduğu üzere okumanın yarar etmediği şartları aktarıyor. Karaca, Sıdıka’nın karakteristik özelliklerine ise çok yakın. Onun üzere kendini beğenmiş, ukala, cinselliğe/kadınlığını yaşamaya aç, sivri lisanlı ve tahminen de gündelik bağlarında kabul edilmek için saldırgan… Doğrusu bu bakımdan birçok vakit savunma yapan, hatta baba üzere kuvvetli rakipleri karşısında kalesine kapanan Sıdıka’dan daha ofansif oynadığını söyleyebiliriz. elbette başka yandan onun kadar baskı görmüyor ve mağdur olmuyor. Fakat Karaca’nın Sıdıka’dan temel farkı ondan epey daha yalnız olması. Karaca’daki yalnızlık çatışmayı da zayıflatıyor. Anne, baba, abi, eski sevgili… Parkta bahçede oturanlar, buluşulmuş arkadaşlar… Hepsi varlar ama aslında yoklar. Skeçlerin bir kısmında bu karakterleri görmüyor, duymuyoruz; kimi vakit sırttan çekimlerle yalnızca “gölgeleri” ile var oluyorlar. Yüzleri açıkça görüldüğünde dahi altyazı ile konuşmaya zorlandıklarından edilgin tarafta kalıyorlar. Bu durum Ayla Karaca’nın konuşkanlığı ve daima atak anlayışıyla Sıdıka’yı da geride bıraktığı didaktik bir üslup doğuruyor ve Karaca’dan öteki haklıya şahit olamıyoruz. Çoka kaçan haklılık hali gevezelikle birleşince bir süre daha sonra yormaya başlıyor. Tabi Karaca kalabalıklar ortasında yalnız, haksızlar içinde haklı ve dünyaya “öğretmeye, had bildirmeye” gelmiş bir muhteşem kahraman olduğundan bu handikabın üzerine pek gitmemiş.
Ayla Karaca’da Sıdıka’dan farklı olarak anne karakterinin derinleşmediği görülüyor. Bir Safiye Saka’dan yahut şimdiki yorumu biçiminde andığımız bir Safiye Yüksel’den kelam açamayız. Karaca yalnız bir karakter olduğundan aile ortasında de yalnız. Ağabeyini gaye alıyor, anne babaya ucundan kıyısından değiniyor ama her fırsatta soluğu dışarıda alıyor ve aileden uzak durma korkusu öne çıkıyor.
‘ABİSİ ERGEN, BABASI VERGİ MÜFETTİŞİ MUHARRİR MI OLUR?’ OLSA OLSA SIDIKA OLUR!
Artık benzerliklerin üzerine birlikte eğilelim. Öncelikle her iki karakter de aklıyla baskın bayan kompozisyonu… Karaca, bu baskınlığı bir kesim fiziki alana taşıyor. Oyunun baş kahramanı değil tek kahramanı. Hal bu biçimde olunca gevezeliği dizginlenemiyor. Sahne onun keyfine bağlı, bir bahiste içini gereğince döktüyse bitiyor hakeza skecin tamamı Karaca’nın kelamları tükenince sona eriyor. Sıdıka da olaylara yorumunu fonksiyonel kılmış bir karakter ve dizide hikaye tutarlılığı olmasından hareketle birfazlaca farklı ilgi dönse dahi oyun bir noktadan daha sonra Sıdıka’nın kısım iletisine hizmet ediyor. Klasik anlatıdaki “giriş-gelişme-sonuç” düzlemine göre değerlendirirsek, Sıdıka’nın başına gelen kısım zahmeti birincinin tanıtılıyor, devamında çatışma sergileniyor ve finalde çözümleniyor. Günlük yazımı ise iletinin verilmesiyle bitiyor. Ayla Karaca da skeçteki sorunu çözüp esprisini bağladığında kısım sona eriyor.
İkinci benzerlik agresif konuşma, söz oyunları ve iğnelemeler. Kelamın şiddeti biçiminde yorumlayabiliriz. Sıdıka’da daha oyunbaz ve yükte yavaşça, değerde ağır bir bağlantı usulü var. Bunda demin bahsetmiş olduğumiz anlatı olgunluğunun hissesi büyük. Karaca’da ise vurgulara, süratli ve yorucu konuşmaya dayalı yükte ağır, kulak tırmalayan hatta başa kafaya vuran bir stil kelam konusu.
Üçüncü benzerlik, her iki karakterin de sataşarak var olması. Sıdıka savunma yüklü bir karakter fakat boş kaldı mı saracak bir kaygı, çatacak bir kimse buluyor. Çatışmayı başlatan taraf da sıklıkla o oluyor. Ayla Karaca ise devamlı birilerine askıntı oluyor. Kıyıda oturan bir ikili dadanıyor örneğin; spor salonunda, pastanede, yolda izde artık nerede görürse güzel erkekleri tavlamaya çalışıyor. Buna rağmen fotoğraf standı gezerken yanına gelen sanatçıyı sadece yanına geldiği için ırz düşmanlığıyla suçluyor, iş müracaatında kendine asılanları pişman ediyor veyahut sevgilisiyle buluşacak arkadaşına feminist propaganda yapıyor. Hatta daha ileri gidip kendisini arayan telefon sapığına girişken olmasını öğütlüyor. Tüm bunlardan hareketle Karaca’nın Sıdıka üzere öznelliğini bulduğu lakin yaşayamadığı anlaşılıyor. Kazanılan ancak kullanılamayan bir hak.
Bir başka benzerlik aile ortasındaki kurak ömür. Aileden başlayalım. Sevgili Günlük başlığı taşıyan kısımda “abisi ergen, babası vergi müfettişi müellif mı olur?” diye yakınıyor kahramanımız. Abinin ergenliği, babanın ilgisizliği Sıdıka ile örtüşüyor. Sıdıka’da Abi Samim ergenin önde gideniydi, baba Zekeriya ise emlakçıydı. Emlakçılık, vergi müfettişliği üzere meslekleri meskenden kopukluk ve birey olamayışın alameti biçiminde yorumlayabiliriz. Kamuda devletin teftişi manasındaki müfettişliğin tersine şahsen ferdî teşebbüs olan emlakçılık dahi devamlı bir şeyleri pazarlamanın yol açtığı yabancılaşmayı ortaya koyarak öznelliği yakalamayı engelliyor. Sıdıka ve Karaca, babadan yana şanssız büyümüşler. Bir örnekle açıklarsak, Baba ve Kızı başlıklı kısımda babanın dizine uzanan Ayla, çocuk kalmış tarafına yakışır bir ısrarla “lunaparka gidelim” diye tutturuyor. Baba ile zayıf bağlantının Sıdıka’da olduğu üzere Ayla Karaca’da da sürdüğünü görüyoruz. Nedir ki Karaca Sıdıka kadar evcil ve “cahil” değil, okumuş etmiş ancak günün sonunda o da fasulye ayıklıyor veyahut o da Sıdıka üzere televizyon izliyor. Şuur seviyesiyle çelişen bu tavır her iki karakterde gözleniyor.
Öte yandan Sıdıka ile Ayla Karaca sekter bir tavır alıyorlar karşı cinse, pragmatist ve kabalar. Kendi cinselliğini yaşamaya dönük açlık ve karşı cinsi küçümseyen bir uzlaşmazlık… Her ikisinin de cinselliği lafdan öteye götürememesi çok farklı, hem de aile kızı olmalarının, sonu aşmamalarının ispatı. Özünde bu iki karakterin son derece kibirli, şuur seviyeleri yüksek, kendilerini aile ve yakın etraf münasebetlerinden temizlemeye çalışan lakin içten içe kabuklarını benimsemiş öbür bir deyişle o kabukları zorlayarak mana bulmuş, gaye edinmiş tipler olduğunu saptıyoruz.
VARLIĞI KAMYON KASALARINDA BUHARLAŞAN, HAYALİ PENCERE KENARINA TAKILI KALAN SIDIKA
Sıdıka’nın hikayesini 70’lerde ve 12 Eylül daha sonrasında farklı karakterlerin ağızlarından dinleyebiliriz. Fakir mahalleden sille tokat kovulunca şöhret basamaklarını teker teker çıkan İffet, cinselliğini doyasıya yaşayan Sıdıka’dır! O tahlili erkeklere savaş açmakta bulmuştur. Ahmet Kaya’nın kenar mahalle dilberi Nebahat, “evi Sağmalcılar’da, altı kardeş bir ana bir de kdolayım baba” yaşayıp sarfiyat. Onun bir benzerine de Zeki Demirkubuz’un “Kader” sinemasında rast geliriz. Kabahati kendinde bulmuş, erkeklere teslim olmuştur. Sıdıka ise “camda duran çiçeklerin içinde dünyayı mecnun aklına takmış”, bu yüzden her geçen gün kısıtlandığını hissetmiş, günler ayları, aylar yılları kovalamıştır. Sıdıka ne İffet üzere “yükselmiş” ne Nebahat üzere “alçalmış”tır. Pencere kenarında yaşayıp kültürün tozuna karışmış, hayalleri hayaletinde cisimleşmiştir!
Fakat biz bugün çağdaşlarını hissediyoruz Sıdıka’nın ve günümüzde okumuş haliyle dahi özgür kalamayışına kah ana akım kah alternatif anlatıda örnekler üzerinden şahit olurken esaretinin sınıfsal şartlara bağlandığı bir sefer daha kavrıyoruz. Bir sefer daha kavrıyoruz; Sıdıka’yı, evcil örneği Melike’yi ve yırtıcı örneği Ayla Karaca’yı erkek rablerden bilgi çalan dişi Prometheus’lara çeviren, görünmez zincirlere vurup ciğerlerini hödüklere didiklettiren asli öge toplumsal bir kuraklıktan ve diplomasızlıktan öte dar gelirlinin kamyon kasalarına mahkumiyeti…
- Ali Şimşek, Yeni Orta Sınıf “Sinik Stratejiler”, Tekin Yayınevi, 2020
- http://m.radikal.com.tr/yazarlar/mine_g_kirikkanat/halkimiz_egleniyor-753082
- https://www.youtube.com/channel/UCO3z8k1cLAu4ZlF-l6uowhg
**Can Kozanoğlu, Cilalı İmaj Evresi, İrtibat Yayınları, 1992