Morgoth
New member
Özgür His Durgun
Türkiye’de temel besin unsurları üstündeki artırımlar, bir epey kişinin bu eserlere erişimini zorlaştırdı. Bir kesim önemli geçim derdi yaşarken bir öteki kesim ise bundan muaf bir hayat standardına sahip. Örneğin, gelirler günden güne erirken Michelin yıldızlı restoran sayısı artıyor.
Prof. Dr. Zafer Yenal, Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde 22 yıldır ders veren bir akademisyen. Yemek kültürü ve tüketimi üzerine çalışmalar yapan Yenal, bu mevzu üzerine Aposto.com’da ve ‘Zappa vakit içinder’ isimli bloğunda yazıyor.
Zafer Yenal’la sosyoloji perspektifinden, besine erişimdeki eşitsizlikleri konuştuk.
Prof. Dr. Zafer Yenal, Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde 22 yıldır ders veriyor.
Gıda ve yemek sosyolojisi üzerine çalışıyorsunuz. BM Besin ve Tarım Örgütü ile TÜİK bilgileri karşılaştırıldığında, geçen aralık ayından bu yana Türkiye’de besin meblağları dünyadaki besin meblağlarından aylık ortalama yüzde 17 daha fazla artmış. Bunun temelinde yatan niçinler tarım siyasetlerindeki meseleler mı ya da tarımdaki monopolleşme mi?
İstikrarsız tarım siyasetleri bugünlerde yaşadığımız besine erişim sorununun en değerli niçinlerinden biri. Üretimle ilgili meselelerin devlet siyasetleriyle yakın alakası var. Devlet siyasetleri, iklim kriziyle ilgili sorunlara de yanlışsız düzgün cevap veremiyor. Tüm bunlar, üretimde önemli bir istikrarsızlığı getiriyor.
Ayrıca işin tedarik boyutu ile ilgili de devasa sıkıntılar var. Türkiye, dünyadaki kıymetli tarım üreticilerinden birisi olduğu biçimde bunu sofralarda hissedemiyoruz. Zira tarla ve sofranın ortası fazlaca açılmış vaziyette; bir sürü aracı boşluğu doldururken fiyatlar artıyor, kalite düşüyor. Gelirinin birçoklarını besine harcamak zorunda olan fakirler bu durumdan etkileniyor. Besine erişimin yakın gelecekte daha önemli bir sorun olacağı gün üzere aşikar.
Beni bu kadar olumsuz düşünmeye iten niçinlerden biri de, son senelerda ziraî toprakların giderek tarım dışı kullanıma açılması. Tarım toprakları inşaat, turizm, güç kesimlerinin yatırım alanı, şantiyeleri durumuna getiriliyor. Ormanlar, sular özelleştiriliyor. Arsa, bahçe fiyatlarına bakın; son senelerda bilhassa verimli bölgelerde 4-5 katına çıktığını bakılırsaceksiniz. Bu ortamda küçük üreticilerin tutunması sıkıntı. Hem kırda yaşayanlar fakirleşiyor tıpkı vakitte ziraî üretim bu gelişmelerden negatif taraflı etkileniyor.
‘Tarım bitiyor’ diyebilir miyiz, hiç mi umut yok?
Geleceğe ümitli bakabilmemiz için kooperatiflere, birliklere, müştereklere, kolektivist, dayanışmacı ekonomik oluşumlara, kır-kent ortası ittifaklara ehemmiyet vermeliyiz. Lakin bunlar yardımıyla tarla ve sofra içindeki aralık azalır, adil ve âlâ besine erişim mümkün hale gelebilir. Bu istikamette son senelerda artan teşebbüsleri desteklemeliyiz.
Michelin Guide İstanbul seçkisine bu sene Türkiye’den 53 restoran girdi.
‘MICHELINLER TOPLUMUN GENELİNDEN KOPUK BİR ZENGİNLEŞMEYE İŞARET EDİYOR’
Tarım ve besin dalı krizde lakin Michelin Guide İstanbul seçkisine bu sene Türkiye’den 53 restoran girdi. İstanbul’un global bir gastronomi merkezi olması için Michelin kâfi bir ölçüt mü?
Michelin Guide büyük bir marka, büyük bir sanayi. Son senelerda globalleşmek ve yeni ülkelere açılmak üzere bir siyaseti var. Unutmayalım ki, Avrupa haricinde birinci gittiği ülkelerden biri Amerika, o da 2005’te. Son senelerda Dubai, Estonya, Sırbistan, Türkiye üzere ülkelerin de dahil edilmesiyle bugün 40’a yakın ülkede varlar. Lakin örneğin Hindistan’da, Şili’de yoklar. kuvvetli yemek kültürlerine karşın Michelin’in girmediği biroldukca ülke var dünyada.
Yani sıkıntı yalnızca yemek kültürü problemi değil bence. İş potansiyeli, turizm, dünyadan güçlü kümelere açık olma… Bunların hepsi fazlaca daha değerli kriterler bence. Evet, Türkiye’de genelde horeca (otel, restoran, catering) bölümü son senelerda epeyce çeşitlendi, önemli biçimde büyüdü. Düzgün restoranlar ve şefler var. Bütün bunlarda sorun yok. Pekala bu yerler ne kadar kitleselleşebiliyor? Kitleselleşmeyi bırakalım, ne kadar ortalama insanın ulaşabileceği durumda? Yani Michelinler hem de toplumun genelinden kopuk bir zenginleşmeye de işaret ediyor, bilhassa Türkiye üzere daha az gelişmiş ülkelerde bu net biçimde görülüyor. Bir ülkenin ya da kentin gastronomi merkezi olabilmesi için yaygınlaşma kadar, birtakım norm ve pahaların de oluşması da değerli.
‘TÜRKİYE’NİN BİR YEMEK HAFIZASI YOK’
Nedir bu pahalar?
En değerlisi kapsayıcılık. Yemek yeme, yemekten konuşma yalnızca fazlaca küçük seçkin bir kümenin tekelindeyse fazla bir yere gidemezsiniz. Toplumsal hafızada, kültürel miras konusunda da kapsayıcı olmak kıymetli. Türkiye’deki gastronomi alanında var olan hayli kültürlü geçmişimizi genelde es geçeriz, görmezden geliriz. Bu da hakikat düzgün bir yemek hafızası oluşmasını maniler.
Başka bir mevzu, yemek medyasının gelişmişlik seviyesi. Ne kadar uygun, bağımsız, fazlaca taraflı yemek, gastronomi muhabirliği, eleştirmenliği, haberciliği yapılabiliyor? Ticarileşmeyle bir arada yemek metinselleşmiş, kültürel ve estetik bir pratiğe dönüşmüş. ötürüsıyla yemeği görme ve konuşma biçimlerinin çeşitliliği, oldukçasesliliği, bağımsızlığı kıymetli. Natürel gastronomi yalnızca yemekten ibaret değil, içmek de bu alanın bir modülü. Ve içilen yalnızca ayran olmuyor. Alkollü içki içenlerin daima artırımlarla, yasaklarla bezdirilmeye çalışıldığı bir ülkede, gastronominin bugünü de geleceği de kuşku gdolayır olağan olarak.
Bir diğer mevzu da süreklilik. Kaç tane restoran tıpkı şeflerle, tertipli bir çalışan kitlesiyle, istikrarlı bir biçimde faaliyetlerini sürdürebiliyor? Teminatsız çalışma şartlarının en yaygın olduğu dallardan birisi, dışarıda yeme-içme. Michelin yıldızları ülkedeki dengesizlikleri, aşırılıkları, çarpıklıkları parlatırken, yemeğin temaşa boyutunu fazlaca daha öne çıkartıyor. Yaprak döker bir yanımız, epeyce fazlaca küçük bir yanımız ise bahar bahçe.
Michelinli restoranlarda kişi başına harcama 100 euro’nun altında değil. Doluluk oranları ise yüzde 90-100 içinde. Türk-İş’e nazaran dört kişilik bir ailenin açlık sonu, 7 bin 425 TL, yoksulluk hududu 24 bin 185 TL oldu. Yaşadığımız bir fakirlik sorunu mu, yoksa yazılarınızda atıfta bulunduğunuz sosyolog Mike Savage’ın da bahsetmiş olduğu üzere çok zenginlik mi?
Sınıfsal manada önemli olarak kutuplaşan bir toplumdan bahsediyoruz. Orta ve alt gelirli bölümlerin refah seviyesinde önemli gerilemeler var. Eğitimde, sıhhatte, yani toplumların geleceğini biçimlendirecek alanlarda, büyük sıkıntılar var. Öte yandan toplumun küçük bir kısmı servetine servet katıyor. Covid-19, Rusya-Ukrayna savaşının yanı sıra iktisat siyasetlerinin bu sonuçtaki hissesi büyük. Her yerde güç meblağları arttı lakin Türkiye’deki enflasyon oranının dünyada eşi gibisi yok. Son senelerda çok şişmanlık, diyabet üzere yoksulluğun kamçıladığı makus beslenmeyle direkt alakalı sıhhat meselelerinde büyük artış var. Görünen o ki, Türkiye ikinci yüzyılına çelişkilerin ve çatışmaların giderek sertleştiği bir ülke olarak giriyor.
‘GIDA İLE ORTAMIZA GİREN ARAYI KAPATMAYA ÇALIŞIYORUZ’
Makalelerinizde gıdayı hem tasa birebir vakitte dilek objesi olarak gördüğümüzü söylüyorsunuz. Bunu biraz açabilir misiniz?
Gıdanın tıpkı anda korku ve istek objesi olarak ömrümüzde olması, birkaç süreçle ilişkilendirilebilir. Türkiye 20-30 sene öncesine oranla epey kentleşmiş bir ülke. Toplumun büyük bir kısmı artık kentlerde yaşıyor ve ziraî üretimden uzaklaştı. Bu da yediklerimize yönelik yabancılaşmayı birlikteinde getiriyor. Bu yabancılaşmayı körükleyen öteki dinamikler de var.
Yediklerimizden korkuyoruz. Hormonlar, ilaçlar, kimyasallar, antibiyotikler daima aklımızda. Keza meczup dana, kuş gribi, salmonella üzere hastalıklar… Yani güvensizleşme dalgası, gıdayı da etkiliyor. İşin iklimle, etrafla ilgili boyutlarını hiç saymıyorum bile ki, birfazlaca insan için bu boyut da epey kıymetli.
Öte yandan istek boyutuna baktığımızda, inanılmaz bir ‘bolluk’ kelam konusu. Farklı toplumsal medya ortamlarında dolanımda olan yemek imgeleri hazzı kaşıyor. Yemekle ilgili anılarımızı, tecrübelerimizi diğerleriyle paylaşıyoruz. Hatta yemeğe başlamadan fotoğraf çekip toplumsal medyada paylaşıyoruz. Alışılmış tüm bunlar, her insanın bu haz iktisadından eşit formda yararlandığı manasına gelmiyor. Hali vakti yerinde olanlar, meskende ekmek yapıyor, daha süslü yemekler pişiriyor, klasik tohumlara ilgi duyuyor. Tahminen bu yolla, besin ile ortamıza giren arayı kapatmaya çalışıyoruz. Ancak toplumun büyük çoğunluğu besine dair kuşku ve korku ortasında. Yemekle ilgili eğilimlerimizde, bizi iki taraftan çekiştiren bir durum kelam konusu. Bir yanda kaygı ve dert, öte yandan haz ve dilek.
‘DOĞRU STRATEJİ, İNŞAATA DEĞİL TARIMA VE KIRA ODAKLANMAK’
Çağlar Keyder ile yazmış olduğunuz ‘Covid-19 dünyasında yeni bir toplumsal coğrafyaya yanlışsız başlıklı’ makalede, pandemi ve ekonomik kriz ile hızlanan kentten kıra göçüş olgusuna değinmiştiniz. Türkiye’nin toplumsal coğrafyasını ne üzere değişimler bekliyor?
Aslında biroldukca ülke ile karşılaştırıldığında Türkiye, hala bir tarım ülkesi diyebiliriz. Toplam gelirin yüzde 7-8’lik kısmı hala tarım kaynaklı. Ayrıyeten toplumun kıymetli bir kısmının kırla bağı, mülkiyet, akrabalık üzere ilgilerle devam ediyor.
Öte yandan 2008’den daha sonra artan ekonomik kriz, 2020’deki pandemi, geçen yıl patlak veren Rusya-Ukrayna savaşı üzere süreçleri de yaşadık, yaşamaya devam ediyoruz. Bunlara paralel olarak büyük kentlerin yaşanabilir olma özelliklerini yitirmesiyle kırın cazipliği artıyor. Barınma, ulaşım, besin maliyetleri açısından daha küçük, kıra yakın yerler büyük kente nazaran artık daha cazip bir seçenek oluşturuyor. Giderek daha fazla insan büyük kentlerden uzaklaşmaya başlıyor. Şayet tarımda istikrarlı, toplumsal faydayı öne çıkaran, eşitlikçi, dayanışmacı ekonomileri merkezine alan siyasetler uygulanırsa bu durumu bir avantaja dönüştürebiliriz.
Brezilya, son 20 yılda ulusal gelir ortasında tarımın hissesini tekli sayılardan yüzde 25’in üzerine çıkardı. Olağan bunu yaparken toplumsal adalet sıkıntısını ihmal ettiği için pastayı eşit dağıtamadı. Bu, bu biçimde olmak zorunda değil. Öte yandan Hollanda bir daha son 20 yılda Amerika’dan daha sonra hem eser hem teknoloji olarak dünyanın en büyük tarım ihracatçısı haline geldi ve bunu nazarance daha eşitlikçi bir yapı içerisinde başardı. Yani 21. yüzyılda toplumsal faydayı en üst hale getirecek biçimde tarıma ve kıra odaklanmak değerli bir strateji olabilir. Unutmayın, son 20 yılda inşaata tanınan teşviklerin ve imkanların en azından bir kısmı tarıma uygulansaydı, artık fazlaca daha istikrarlı bir toplumsal yapıdan bahsediyor olurduk.
Şehirlerin azalan cazipliği, kırda yaşama ve tarımla uğraşmanın toplumsal coğrafyada yaratacağı tesirler, kaçınılmaz olarak çeşitli değişimleri birlikteinde getirecek. Bu süreçte, kırın alternatif bir hayat seçeneği olarak daha da belirginleşmesini güçlü bir ihtimal olarak görüyorum.
‘TÜRKİYE DEĞİŞİYOR FAKAT DÖNÜŞEMİYOR’
Gallup tarafınca 2022’de açıklanan ‘Dünyanın Duygusal Sıhhat Bakımından En Makus Ülkeleri’ listesinde Türkiye birinci 10 ülke içinde. Fakat TÜİK’in ‘2021 Ömür Memnuniyeti Araştırması’na bakılırsa durum tam aksisi. Türkiye’de keyifli olduğunu beyan eden 18 ve üzeri yaşlarındaki bireylerin oranı, 2020 yılında yüzde 48,2 iken 2021 yılında yüzde 49,3 olmuş. Bayanlarda ise bu oran, 2020 yılında yüzde 53,1 iken 2021 yılında yüzde 54,6 olarak kaydedilmiş. Bu bilgiler bize bugünün Türkiye’si hakkında ne diyor?
TÜİK bilgilerine güvenmek son senelerda güzelce zorlaştı. Enflasyon üzere hesaplamalarda, prosedür konusunda durmadan değişiklik yapıyorlar. ötürüsıyla verdiğiniz sayılara ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Kaldı ki, bayanların 2021’de 2020’ye bakılırsa daha memnun olmaları neredeyse imkansız. niye, zira Kovid-19’un birlikteinde getirdiği ekonomik krizden, en epeyce etkilenen toplumsal kesitin başında bayanlar geliyor. İstihdamdan birinci dışlananlar da meskende daha hayli çalışmak zorunda kalanlar da daima bayanlar oldu. Keza genç işsizliği çığ üzere büyüdü. Ortalık bir sürü eğitimli ancak işsiz gençle dolu. Daha yeterli eğitimliler yurtdışına kapağı atmanın yollarını arıyorlar. Bütün bu şartlar altında bayanların, gençlerin daha keyifli olduğunu söyleyen araştırmalara güvenmek ne kadar mümkün?
Öte yandan verilen bu sayılar bize, öbür ülkelere bakılırsa daha fazla kutuplaşmış bir ülkede yaşadığımızı gösteriyor. Türkiye’deki durumu öbür ülkelerle kıyaslayınca daha vahim hale getiren boyut şu: Türkiye’nin otoriterleşme süreci ve buna bağlı olarak artan ekonomik ve siyasal istikrarsızlık epeyce süratli ve ağır yaşandı, yaşanıyor. Bilhassa gençlerin geleceklerini görmeleri, plan yapmaları zorlaştı. Çabucak her kesimde fakirleşme, yoksunlaşma katmerlenerek büyüyor. Toplumun genelinde güvensizlik son derece yüksek bir noktaya ulaştı. Beşerler ne birbirlerine ne de kurumlara güvenebiliyor. Buna devlet de dahil, sermaye de… İnanç istatistiklerine bakın, Türkiye’nin en sonlarda geldiğini goreceksiniz. Araştırmacı, akademisyen Oğuz Işık’ın ‘Eşitsizlikler Kitabı’nda Türkiye için söylemiş olduği üzere; “Değişen lakin dönüşemeyen bir ülke.”
Türkiye’de temel besin unsurları üstündeki artırımlar, bir epey kişinin bu eserlere erişimini zorlaştırdı. Bir kesim önemli geçim derdi yaşarken bir öteki kesim ise bundan muaf bir hayat standardına sahip. Örneğin, gelirler günden güne erirken Michelin yıldızlı restoran sayısı artıyor.
Prof. Dr. Zafer Yenal, Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde 22 yıldır ders veren bir akademisyen. Yemek kültürü ve tüketimi üzerine çalışmalar yapan Yenal, bu mevzu üzerine Aposto.com’da ve ‘Zappa vakit içinder’ isimli bloğunda yazıyor.
Zafer Yenal’la sosyoloji perspektifinden, besine erişimdeki eşitsizlikleri konuştuk.
Prof. Dr. Zafer Yenal, Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü’nde 22 yıldır ders veriyor.
Gıda ve yemek sosyolojisi üzerine çalışıyorsunuz. BM Besin ve Tarım Örgütü ile TÜİK bilgileri karşılaştırıldığında, geçen aralık ayından bu yana Türkiye’de besin meblağları dünyadaki besin meblağlarından aylık ortalama yüzde 17 daha fazla artmış. Bunun temelinde yatan niçinler tarım siyasetlerindeki meseleler mı ya da tarımdaki monopolleşme mi?
İstikrarsız tarım siyasetleri bugünlerde yaşadığımız besine erişim sorununun en değerli niçinlerinden biri. Üretimle ilgili meselelerin devlet siyasetleriyle yakın alakası var. Devlet siyasetleri, iklim kriziyle ilgili sorunlara de yanlışsız düzgün cevap veremiyor. Tüm bunlar, üretimde önemli bir istikrarsızlığı getiriyor.
Ayrıca işin tedarik boyutu ile ilgili de devasa sıkıntılar var. Türkiye, dünyadaki kıymetli tarım üreticilerinden birisi olduğu biçimde bunu sofralarda hissedemiyoruz. Zira tarla ve sofranın ortası fazlaca açılmış vaziyette; bir sürü aracı boşluğu doldururken fiyatlar artıyor, kalite düşüyor. Gelirinin birçoklarını besine harcamak zorunda olan fakirler bu durumdan etkileniyor. Besine erişimin yakın gelecekte daha önemli bir sorun olacağı gün üzere aşikar.
Beni bu kadar olumsuz düşünmeye iten niçinlerden biri de, son senelerda ziraî toprakların giderek tarım dışı kullanıma açılması. Tarım toprakları inşaat, turizm, güç kesimlerinin yatırım alanı, şantiyeleri durumuna getiriliyor. Ormanlar, sular özelleştiriliyor. Arsa, bahçe fiyatlarına bakın; son senelerda bilhassa verimli bölgelerde 4-5 katına çıktığını bakılırsaceksiniz. Bu ortamda küçük üreticilerin tutunması sıkıntı. Hem kırda yaşayanlar fakirleşiyor tıpkı vakitte ziraî üretim bu gelişmelerden negatif taraflı etkileniyor.
‘Tarım bitiyor’ diyebilir miyiz, hiç mi umut yok?
Geleceğe ümitli bakabilmemiz için kooperatiflere, birliklere, müştereklere, kolektivist, dayanışmacı ekonomik oluşumlara, kır-kent ortası ittifaklara ehemmiyet vermeliyiz. Lakin bunlar yardımıyla tarla ve sofra içindeki aralık azalır, adil ve âlâ besine erişim mümkün hale gelebilir. Bu istikamette son senelerda artan teşebbüsleri desteklemeliyiz.
Michelin Guide İstanbul seçkisine bu sene Türkiye’den 53 restoran girdi.
‘MICHELINLER TOPLUMUN GENELİNDEN KOPUK BİR ZENGİNLEŞMEYE İŞARET EDİYOR’
Tarım ve besin dalı krizde lakin Michelin Guide İstanbul seçkisine bu sene Türkiye’den 53 restoran girdi. İstanbul’un global bir gastronomi merkezi olması için Michelin kâfi bir ölçüt mü?
Michelin Guide büyük bir marka, büyük bir sanayi. Son senelerda globalleşmek ve yeni ülkelere açılmak üzere bir siyaseti var. Unutmayalım ki, Avrupa haricinde birinci gittiği ülkelerden biri Amerika, o da 2005’te. Son senelerda Dubai, Estonya, Sırbistan, Türkiye üzere ülkelerin de dahil edilmesiyle bugün 40’a yakın ülkede varlar. Lakin örneğin Hindistan’da, Şili’de yoklar. kuvvetli yemek kültürlerine karşın Michelin’in girmediği biroldukca ülke var dünyada.
Yani sıkıntı yalnızca yemek kültürü problemi değil bence. İş potansiyeli, turizm, dünyadan güçlü kümelere açık olma… Bunların hepsi fazlaca daha değerli kriterler bence. Evet, Türkiye’de genelde horeca (otel, restoran, catering) bölümü son senelerda epeyce çeşitlendi, önemli biçimde büyüdü. Düzgün restoranlar ve şefler var. Bütün bunlarda sorun yok. Pekala bu yerler ne kadar kitleselleşebiliyor? Kitleselleşmeyi bırakalım, ne kadar ortalama insanın ulaşabileceği durumda? Yani Michelinler hem de toplumun genelinden kopuk bir zenginleşmeye de işaret ediyor, bilhassa Türkiye üzere daha az gelişmiş ülkelerde bu net biçimde görülüyor. Bir ülkenin ya da kentin gastronomi merkezi olabilmesi için yaygınlaşma kadar, birtakım norm ve pahaların de oluşması da değerli.
‘TÜRKİYE’NİN BİR YEMEK HAFIZASI YOK’
Nedir bu pahalar?
En değerlisi kapsayıcılık. Yemek yeme, yemekten konuşma yalnızca fazlaca küçük seçkin bir kümenin tekelindeyse fazla bir yere gidemezsiniz. Toplumsal hafızada, kültürel miras konusunda da kapsayıcı olmak kıymetli. Türkiye’deki gastronomi alanında var olan hayli kültürlü geçmişimizi genelde es geçeriz, görmezden geliriz. Bu da hakikat düzgün bir yemek hafızası oluşmasını maniler.
Başka bir mevzu, yemek medyasının gelişmişlik seviyesi. Ne kadar uygun, bağımsız, fazlaca taraflı yemek, gastronomi muhabirliği, eleştirmenliği, haberciliği yapılabiliyor? Ticarileşmeyle bir arada yemek metinselleşmiş, kültürel ve estetik bir pratiğe dönüşmüş. ötürüsıyla yemeği görme ve konuşma biçimlerinin çeşitliliği, oldukçasesliliği, bağımsızlığı kıymetli. Natürel gastronomi yalnızca yemekten ibaret değil, içmek de bu alanın bir modülü. Ve içilen yalnızca ayran olmuyor. Alkollü içki içenlerin daima artırımlarla, yasaklarla bezdirilmeye çalışıldığı bir ülkede, gastronominin bugünü de geleceği de kuşku gdolayır olağan olarak.
Bir diğer mevzu da süreklilik. Kaç tane restoran tıpkı şeflerle, tertipli bir çalışan kitlesiyle, istikrarlı bir biçimde faaliyetlerini sürdürebiliyor? Teminatsız çalışma şartlarının en yaygın olduğu dallardan birisi, dışarıda yeme-içme. Michelin yıldızları ülkedeki dengesizlikleri, aşırılıkları, çarpıklıkları parlatırken, yemeğin temaşa boyutunu fazlaca daha öne çıkartıyor. Yaprak döker bir yanımız, epeyce fazlaca küçük bir yanımız ise bahar bahçe.
Michelinli restoranlarda kişi başına harcama 100 euro’nun altında değil. Doluluk oranları ise yüzde 90-100 içinde. Türk-İş’e nazaran dört kişilik bir ailenin açlık sonu, 7 bin 425 TL, yoksulluk hududu 24 bin 185 TL oldu. Yaşadığımız bir fakirlik sorunu mu, yoksa yazılarınızda atıfta bulunduğunuz sosyolog Mike Savage’ın da bahsetmiş olduğu üzere çok zenginlik mi?
Sınıfsal manada önemli olarak kutuplaşan bir toplumdan bahsediyoruz. Orta ve alt gelirli bölümlerin refah seviyesinde önemli gerilemeler var. Eğitimde, sıhhatte, yani toplumların geleceğini biçimlendirecek alanlarda, büyük sıkıntılar var. Öte yandan toplumun küçük bir kısmı servetine servet katıyor. Covid-19, Rusya-Ukrayna savaşının yanı sıra iktisat siyasetlerinin bu sonuçtaki hissesi büyük. Her yerde güç meblağları arttı lakin Türkiye’deki enflasyon oranının dünyada eşi gibisi yok. Son senelerda çok şişmanlık, diyabet üzere yoksulluğun kamçıladığı makus beslenmeyle direkt alakalı sıhhat meselelerinde büyük artış var. Görünen o ki, Türkiye ikinci yüzyılına çelişkilerin ve çatışmaların giderek sertleştiği bir ülke olarak giriyor.
‘GIDA İLE ORTAMIZA GİREN ARAYI KAPATMAYA ÇALIŞIYORUZ’
Makalelerinizde gıdayı hem tasa birebir vakitte dilek objesi olarak gördüğümüzü söylüyorsunuz. Bunu biraz açabilir misiniz?
Gıdanın tıpkı anda korku ve istek objesi olarak ömrümüzde olması, birkaç süreçle ilişkilendirilebilir. Türkiye 20-30 sene öncesine oranla epey kentleşmiş bir ülke. Toplumun büyük bir kısmı artık kentlerde yaşıyor ve ziraî üretimden uzaklaştı. Bu da yediklerimize yönelik yabancılaşmayı birlikteinde getiriyor. Bu yabancılaşmayı körükleyen öteki dinamikler de var.
Yediklerimizden korkuyoruz. Hormonlar, ilaçlar, kimyasallar, antibiyotikler daima aklımızda. Keza meczup dana, kuş gribi, salmonella üzere hastalıklar… Yani güvensizleşme dalgası, gıdayı da etkiliyor. İşin iklimle, etrafla ilgili boyutlarını hiç saymıyorum bile ki, birfazlaca insan için bu boyut da epey kıymetli.
Öte yandan istek boyutuna baktığımızda, inanılmaz bir ‘bolluk’ kelam konusu. Farklı toplumsal medya ortamlarında dolanımda olan yemek imgeleri hazzı kaşıyor. Yemekle ilgili anılarımızı, tecrübelerimizi diğerleriyle paylaşıyoruz. Hatta yemeğe başlamadan fotoğraf çekip toplumsal medyada paylaşıyoruz. Alışılmış tüm bunlar, her insanın bu haz iktisadından eşit formda yararlandığı manasına gelmiyor. Hali vakti yerinde olanlar, meskende ekmek yapıyor, daha süslü yemekler pişiriyor, klasik tohumlara ilgi duyuyor. Tahminen bu yolla, besin ile ortamıza giren arayı kapatmaya çalışıyoruz. Ancak toplumun büyük çoğunluğu besine dair kuşku ve korku ortasında. Yemekle ilgili eğilimlerimizde, bizi iki taraftan çekiştiren bir durum kelam konusu. Bir yanda kaygı ve dert, öte yandan haz ve dilek.
‘DOĞRU STRATEJİ, İNŞAATA DEĞİL TARIMA VE KIRA ODAKLANMAK’
Çağlar Keyder ile yazmış olduğunuz ‘Covid-19 dünyasında yeni bir toplumsal coğrafyaya yanlışsız başlıklı’ makalede, pandemi ve ekonomik kriz ile hızlanan kentten kıra göçüş olgusuna değinmiştiniz. Türkiye’nin toplumsal coğrafyasını ne üzere değişimler bekliyor?
Aslında biroldukca ülke ile karşılaştırıldığında Türkiye, hala bir tarım ülkesi diyebiliriz. Toplam gelirin yüzde 7-8’lik kısmı hala tarım kaynaklı. Ayrıyeten toplumun kıymetli bir kısmının kırla bağı, mülkiyet, akrabalık üzere ilgilerle devam ediyor.
Öte yandan 2008’den daha sonra artan ekonomik kriz, 2020’deki pandemi, geçen yıl patlak veren Rusya-Ukrayna savaşı üzere süreçleri de yaşadık, yaşamaya devam ediyoruz. Bunlara paralel olarak büyük kentlerin yaşanabilir olma özelliklerini yitirmesiyle kırın cazipliği artıyor. Barınma, ulaşım, besin maliyetleri açısından daha küçük, kıra yakın yerler büyük kente nazaran artık daha cazip bir seçenek oluşturuyor. Giderek daha fazla insan büyük kentlerden uzaklaşmaya başlıyor. Şayet tarımda istikrarlı, toplumsal faydayı öne çıkaran, eşitlikçi, dayanışmacı ekonomileri merkezine alan siyasetler uygulanırsa bu durumu bir avantaja dönüştürebiliriz.
Brezilya, son 20 yılda ulusal gelir ortasında tarımın hissesini tekli sayılardan yüzde 25’in üzerine çıkardı. Olağan bunu yaparken toplumsal adalet sıkıntısını ihmal ettiği için pastayı eşit dağıtamadı. Bu, bu biçimde olmak zorunda değil. Öte yandan Hollanda bir daha son 20 yılda Amerika’dan daha sonra hem eser hem teknoloji olarak dünyanın en büyük tarım ihracatçısı haline geldi ve bunu nazarance daha eşitlikçi bir yapı içerisinde başardı. Yani 21. yüzyılda toplumsal faydayı en üst hale getirecek biçimde tarıma ve kıra odaklanmak değerli bir strateji olabilir. Unutmayın, son 20 yılda inşaata tanınan teşviklerin ve imkanların en azından bir kısmı tarıma uygulansaydı, artık fazlaca daha istikrarlı bir toplumsal yapıdan bahsediyor olurduk.
Şehirlerin azalan cazipliği, kırda yaşama ve tarımla uğraşmanın toplumsal coğrafyada yaratacağı tesirler, kaçınılmaz olarak çeşitli değişimleri birlikteinde getirecek. Bu süreçte, kırın alternatif bir hayat seçeneği olarak daha da belirginleşmesini güçlü bir ihtimal olarak görüyorum.
‘TÜRKİYE DEĞİŞİYOR FAKAT DÖNÜŞEMİYOR’
Gallup tarafınca 2022’de açıklanan ‘Dünyanın Duygusal Sıhhat Bakımından En Makus Ülkeleri’ listesinde Türkiye birinci 10 ülke içinde. Fakat TÜİK’in ‘2021 Ömür Memnuniyeti Araştırması’na bakılırsa durum tam aksisi. Türkiye’de keyifli olduğunu beyan eden 18 ve üzeri yaşlarındaki bireylerin oranı, 2020 yılında yüzde 48,2 iken 2021 yılında yüzde 49,3 olmuş. Bayanlarda ise bu oran, 2020 yılında yüzde 53,1 iken 2021 yılında yüzde 54,6 olarak kaydedilmiş. Bu bilgiler bize bugünün Türkiye’si hakkında ne diyor?
TÜİK bilgilerine güvenmek son senelerda güzelce zorlaştı. Enflasyon üzere hesaplamalarda, prosedür konusunda durmadan değişiklik yapıyorlar. ötürüsıyla verdiğiniz sayılara ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Kaldı ki, bayanların 2021’de 2020’ye bakılırsa daha memnun olmaları neredeyse imkansız. niye, zira Kovid-19’un birlikteinde getirdiği ekonomik krizden, en epeyce etkilenen toplumsal kesitin başında bayanlar geliyor. İstihdamdan birinci dışlananlar da meskende daha hayli çalışmak zorunda kalanlar da daima bayanlar oldu. Keza genç işsizliği çığ üzere büyüdü. Ortalık bir sürü eğitimli ancak işsiz gençle dolu. Daha yeterli eğitimliler yurtdışına kapağı atmanın yollarını arıyorlar. Bütün bu şartlar altında bayanların, gençlerin daha keyifli olduğunu söyleyen araştırmalara güvenmek ne kadar mümkün?
Öte yandan verilen bu sayılar bize, öbür ülkelere bakılırsa daha fazla kutuplaşmış bir ülkede yaşadığımızı gösteriyor. Türkiye’deki durumu öbür ülkelerle kıyaslayınca daha vahim hale getiren boyut şu: Türkiye’nin otoriterleşme süreci ve buna bağlı olarak artan ekonomik ve siyasal istikrarsızlık epeyce süratli ve ağır yaşandı, yaşanıyor. Bilhassa gençlerin geleceklerini görmeleri, plan yapmaları zorlaştı. Çabucak her kesimde fakirleşme, yoksunlaşma katmerlenerek büyüyor. Toplumun genelinde güvensizlik son derece yüksek bir noktaya ulaştı. Beşerler ne birbirlerine ne de kurumlara güvenebiliyor. Buna devlet de dahil, sermaye de… İnanç istatistiklerine bakın, Türkiye’nin en sonlarda geldiğini goreceksiniz. Araştırmacı, akademisyen Oğuz Işık’ın ‘Eşitsizlikler Kitabı’nda Türkiye için söylemiş olduği üzere; “Değişen lakin dönüşemeyen bir ülke.”