Geniş vakte dair bir hikâyat: Bedros Usta

Morgoth

New member
Çakmakcılar Yokuşu’nun Büyük Yeni Han’ı derler, orada bütün dünya, çeliğe, gümüşe, zifte, taşa, zincire, cama, tuza dönüşmüştür. Suyun ve ateşin bilgisi nasıl kavranır? Gümüş, bakır ve kurşun nasıl eritilir? Erimiş maden nasıl yorumlanır? Bölünen uykuların coğrafyasından gelen “usta”larca burada anlatılır. Han avlusunun gölgeli duvar tabanı, duyar bunu, yanılmaz! Kimisi geceleri burada yaşar, ötekiler şafakla birlikte yola çıkar… Büyük Yeni Han’da tanıdık yüzler, kararmış aynada parlar. Bedros (Damar) Usta’nın yüzü gibi!

Bedros (Damar) Usta ve Berken Döner

60’LI YILLAR: BİTLİS-MUTKİ’DE VAKİT

Gümüş ustası Bedros, evvelce beklenmedik bir konuk üzere Kapalıçarşı’da. Kışı meşe ağacının kuru kısımlarıyla ölçen, yazı ceviz ağacı serinliğinde karşılayan… Hudut taşlarının bilgisine ve ateşin istikametine hâkim. vakit içinder değişince dağların, yaylaların bilgisine, yeni bilgiler eklemiş, orijinal bir hayat edinmiş. Tıpkı yeni bir yüz edindiği gibi! Çocukluğunu hayal meyal hatırlıyor… Haritadan silinmiş ırmak yatağından, uzak bir dağdan kelam eder üzere konuşuyor: “1958 yılında, Kasım ayında doğdum, ‘galiba’. Yedi yaşına kadar Mutki (Bitlis)’e bağlı Kınzü (günümüzde Salman) köyünde yaşadım. Kentliler bunu anlamaz, yaşım ufak da olsa köy kaidelerinde rençberlik edecek yaşa gelmiştim. Yöremizin keçileri fazlaca ünlüdür. Bizim de hayli sayıda keçimiz vardı. Küçükbaş hayvanlar bana emanet edilmişti. Büyükbaş hayvanların da istikametini veririsin dağa, sözleşmiş üzere dağılmadan, sabah gidip akşam dönerler. Zerzevat epeyce değerliydi, her aile kendisine yetecek kadar yetiştirirdi. Köyümüzün tereyağı, balı ünlüydü. Konutumuzu, dağımızı, ceviz ağaçlarımızı, ağaçların kökünden akan suyu hatırlıyorum. Surp Hovhannes dedikleri bir kilise harabesi vardı, kutsal kabul ettiğimiz için sırtımızı dönmezdik. Öbür köyden bir aile, bizim köye misafirliğe geldiğinde epey memnun olurduk. Dönmek vakti geldiğinde büyük küçük herkes ‘tekrar kim bilir ne vakit görüşeceğiz?’ diyerek ağlamaya başlardı. halbuki ki iki köyün ortası Zeytinburnu ve Yenimahalle (Bakırköy) ortası kadar, o kadar yakın! Köyde iş hiç bitmediği için misafirliğe, cümbüşe vakit olmazdı. Bu niçinle farklı köylerde yaşayan akrabalar birbirlerini epeyce ender görürdü. Ablam evlenip Misi köyüne gelin gitmişti. Ona epeyce düşkündüm. Annem istikametimi verirdi Misi’ye, yürüye yürüye giderdim. Dönüş vakti ablam bir sepete yumurta, peynir üzere kendince hediyelikler hazırlar, öper koklar beni uğurlardı. Kışları epey şiddetli geçerdi. Karlı dağlardan hayvanlar için ot indirdiklerini hatırlıyorum. O manzara gözümün önünden gitmez. Kışın hayvanlara yem olarak vermek için kesip, istiflenen kol ve yapraklara ‘çilo’ denir. Yazın kesilen meşe ağacının kısımlarından çilo hazırlar, balya yaparak dağlarda bekletirdik. Kış gelince de o balyaları kızağın üstüne koyar, yamaçlardan kayarak indirirdik. Bir seferinde beni de kısımların üstüne oturttular. Uçurumdan aşağı hakikat adeta uçuyorduk. Çok korkmuştum lakin aşikâr etmedim. Üstelik o kadar ağır bir kar vardı ki, erkeklerin kaşları, bıyıkları buz tutmuştu.

Meryem ve Minak (Damar)

‘DAĞ KERTMESİ’: MERYEM VE MİNAK

Annem Meryem ve babam Minak fazlaca sevilip sayılan insanlardı. Garibanlardı fakat çalışkanlıkları, dürüstlükleri herkes tarafınca takdir edilirdi. Babamın annemi fazlaca sevdiğini ona seslenişinden anlardım: “Keçe Meyre”! Annem ve babam, 1929-1938 ortası Bitlis’ten Batman’a sürgüne gönderilenlerden. O devir yalnızca Bitlis’te değil, Sasun’da, Varto’da, daha bir epey yerde ‘güvenlik tedbiri’ olarak Ermeniler sürgüne gönderildi. Annem ve babam sürgün yolunda, bir dağ başında birbirlerini görüyorlar, tabir-i caizse ‘dağ kertmesi’ yapılıyorlar. Ölünce bile birbirlerinden ayrılmadılar. Evvel annem vefât etti, yirmi dokuz gün daha sonra babam. Babam hüznünden öldü”. Bedros Usta çocuklarına da anne babasının ismini vermiş. Dün Meyre ve Minak’ın oğlu diye anılırken, bugün Meyre ve Minak’ın babası! Çocuklarından kelam ederken gözlerinden iki kırlangıç fırlıyor: “Bizim köyde “Minak” isminde epeyce insan yoktu, ‘yalnız’ manasındadır. Ekseriyetle ‘Mınak’ kullanılır, ‘kalıcı, bâki’ manasında. Tahminen de ‘Armenak’ın kısaltılmışı hâlidir, bilemiyorum artık… Oğluma babamın, kızıma da annemin ismini koydum. Eşim İrma, batı kökenli isimler öneriyordu. Örneğin bir Olimpia, bir Olivia, Sandra… Evet, havalı isimler ancak ‘biz’i yansıtmıyor. ‘Kızımızın ismini Meryem koyalım mı?’ diye sordum. ‘Bu isme sahip olanlar genelde gariban olurlar’ dedi. Haksız da değil doğrusu! Benim annem gariban bir bayandı. Sonunda babamın anneme seslendiği üzere ‘Meyre’ koymaya razı oldu. Düzgün ki de o denli yapmışız. Onlara baktıkça annemi, babamı, köyümüzü hatırlıyorum. İki çocuğumuz da pırıl pırıl, çalışkan, derslerinde başarılı…”

GÖÇ: MARDİN-MİDYAT YOLLARI

1965 yılında Bedros Usta ve ailesi, Mutki’de berbatlaşan koşullara, artan baskılara daha fazla dayanamaz, aile ortasında köyü terk etme sonucu alınır. Surp Hovhannes’ten bir taş daha kopar, dağılır sisinden sıyrılarak… Meyyit bir kök, toprağı ölçer uzunluklu boyunca. Otların alnı yabancı çizmelere dayanır. Son atlı geçip masraf, toprak dumanlanır. Gece bir atın boynunda akar…İlk durakları Mardin-Midyat olur: “Köyden çıktık… Geceden sabaha kadar Bitlis’e yürüdük. Kızkardeşim Lusin’in ayaklarının şiştiğini hatırlıyorum. Onu sırtlayacak kimse yoktu. Fakat kendimizi ve eşyalarımızı taşıyabiliyorduk. Dağlarda yürürken güneş almayan kuytularda set set karlar gördüm. Bir yılın karı daha bitmeden üstüne öteki yılın karı gelmiş… O geceyi Bitlis’te geçirdik, daha sonra bir kamyonete binip, ver elini Midyat… Çan sesini birinci sefer Midyat’ta duydum. Ecnebi bir ülkeye geldik sandım. Mor Şarbel Kilisesi’nin bahçesinde büyücek bir oda vardı, orayı bize verdiler. Annem ve babam ‘Jamgoç’luk(kilise bakılırsavlisi)yapmaya başladı. İki Süryani Papaz vardı: Kaşo Melke ve Kaşo Yakup. Kaşo Melke yaşlıydı. Kaşo Yakup gençti, ortada sırada -gönüllü olarak – Süryanice öğrenmek isteyenlere dersler verirdi. Kaşo Melke’nin bayanı ki biz ona “Mıksiye” derdik (kadın hacı) bize sahip çıktılar, kol kanat gerdiler. Mıksiye, anneme ablalık, biz üç küçük çocuğa da annelik yaptı. Onlar kilisenin art sokağında otururlardı. Devamlı birbirimize gelir giderdik. Annem ve babam 1915’in travmasını çabucak hemen atlatamamışlardı. Her ne kadar Süryanilere ilişkin olsa da bir kilise görmeyi, çan sesi duymayı şaşkınlıkla, sevinçle karşılıyorlardı. Başımızı sokacak bir yer bulduktan daha sonra, Beni İhtilal İlkokulu’na yazdırdılar. Sınıf birincisi olarak, 4.sınıfa kadar okudum”. Midyat’ta yeni bir hayat kursalar da hiç biri Bitlis’i, köyünü unutmaz. Anneleri Meryem, Midyat’a bir türlü ahenk sağlayamaz. Buna karşın, Bitlis’e tekrar dönmeyeceklerinin, buranın kaidelerine ahenk sağlamak zorunda olduklarının şuurundadır. Çocuklarına da Midyat’a alışmalarını öğütler: “Hayat kaideleri o senelerda fazlaca zordu. Midyat’ın yaz sıcakları bu zorluğu ikiye katlardı. İçme suyu elde etmek için, yağmur suyu biriktirir, tülbentle süzüp toprak testiye aktarırdık. Üstelik yaz ayındaysak, soğuk su içebilmek için koca koca küpleri, testileri dışarıya taşırdık. Köydeyken para nedir bilmezdik. Midyat’ta her şey para ile satın alınıyordu. Babam, ailesini geçindirebilmek için hamallık yapmaya başladı. ömrümüz yavaş yavaş şekilleniyordu. Tam her şey yolunda derken, burada da huzur bulamadık. Süryaniler mevt tehditleri alıyor, birtakım geceler silah sesleri ile uyanıyorduk. Oradaki Süryaniler topraklarını geride bırakıp, birer birer dünyanın dört bir yanına dağıldılar. Sıra bizim aileye geldi. Biz de İstanbul’un yolunu tuttuk”.

YENİ HAYAT: İSTANBUL

Bedros Usta ve ailesi 1971’de Midyat’ı artlarında bırakarak, İstanbul’un yolunu fiyat. Dağlardan ovalara, yaylalardan yollara atlaslardan geçerler. Ceviz ağaçları, dereler ve gölgeler göç yolunun haritasını güneşte çizer. Bir bayan, tekinsiz bir öfke üzere kuşandığı bıçağını kavrar… “Midyat’ta epey seviliyorduk, sistemimizi de kurmuştuk fakat tekrar dönmemek üzere ayrılmak zorunda kaldık. Bütün aile toplandık, İstanbul’un yolunu tuttuk. İstanbul’u birinci sefer Aksaray’dan gördüm. Bizim üzere göç yollarına düşmüş, Anadolu’dan İstanbul’a gelmiş epey sayıda Ermeni vardı. Tıpkı onlar üzere bizim için de birinci durak Kumkapı Vortvots Vorodman Kilisesi’ydi. On beş gün boyunca orada kaldık. çabucak sonrasında elimizde avucumuzda ne var ise ortaya koyarak, Samatya’da Hacı Bayan Caddesi’ne yakın bir sokakta, Güntaş Apartmanı’na yerleştik. Pantolonumun iki dizinde de yamalar vardı, Marmara Caddesi’ne çıkmaya utanırdım. Bir gün sokakta oynarken fark ettim ki okullar açılmış! Çabucak meskene koştum, annemi de yanıma alarak kendimi ilkokula kaydettirdim: Samatya Mehmet Akif İlkokulu. Annemin olup bitenden haberi yoktu. Kendisini oraya kayıt için ‘veli’ olarak götürdüğümden dahi haberdar değildi. Birtakım teknik sebepler yüzünden Sahakyan Okulu’na beni almadılar. esasen Türk okuluna da alışıktım…Fakat lisan konusunda dayanılmaz bir yabancılık çektim. Midyat’ta Türkçe öğrenmeme karşın, İstanbul’da konuşulan Türkçe’den hiç bir şey anlamıyordum. İki dersim ‘iyi’, başkaları ‘pekiyi’ olarak beşinci sınıfı bitirdim”.

‘İyi’lerden biri olağan olarak Türkçe’dir. Bedros’un meskeninde ise, Ermenice’den hayli Kürtçe konuşulur. İki jenerasyon öncesinde yalnızca Ermenice, bir nesil daha sonra Kürtçe, İstanbul’a yerleştikten daha sonra da Türkçe. Akrabalar biraraya geldiğinde mesken ortasında bu üç lisanın üçü de konuşulur. Vakit akıp gider…Okumayı epeyce seven Bedros, derslerinde başarılı bulunmasına karşın okulu bırakmak zorunda kalır: “Ortaokula kayıt vakti gelmişti. Babama gittim, ‘Babo, okumak istiyorum’ dedim. O da, ‘Durumumuzu görüyorsun oğlum. Seni okutamam. Çarşı’da bir işe gir, en azından bir sanat öğrenir, ekmek parası kazanırsın’ dedi. Babam haklıydı, epey fakirdik. Herkes çalışmak zorundaydı. Babamız işe gitmek için şafak vakti kalkardı. Evvel fırına masraf, bizim için ekmek alır, konuta döner, ekmeği bırakır, daha sonra da Çarşı’nın yolunu tutardı. Babamın getirdiği ekmek is kokardı! Odun isi! Şımarıklık yapar, “bu kokuyor’ der, yemezdim. yıllar daha sonra düşündüm… Şafak vaktinin (ilk) ekmeği elbette is kokacak, diğer türlüsü mümkün mü? Ortaokul vaktim geldiğinde okul yerine, Kapalıçarşı’ya gittim, tekrar da ayrılmadım. Birkaç gün daha sonra sokakta yürürken öğretmenim Necmettin Durak ile karşılaştım. Beni görür görmez, ‘Bedros, niye okula gelmiyorsun?’ dedi. Babamla ortamızda geçen konuşmayı anlattım. Öğretmenimin ne kadar üzüldüğünü gözlerinde gördüm. Okusam daha mı güzel olurdu, bilmiyorum… Ama ne istersem, çalışıp kazanacak kapasitem vardı. Bundan eminim. İçimde ukde kalan okumak dileğini çocuklarım karşılıyor. Ömrüm boyunca onlarla gurur duyacağım”. Bedros Usta, birinci iş başını Kalcılar Han’da yapar. vakit içinde girip çıkmadığı han, dükkân kalmaz lakin o birinci iş günü epey utangaçtır, konutuna dönmek ister: “Gümüşçülükte birinci ustam ‘khent’ lakabıyla tanınan Hagop Ohannes Sakayan’dır. ‘Khent’, genelden farklı olanlara, sıra dışı insanlara yakıştırılan bir lakap. Bugüne kadar tanıdığım en kültürlü ustamdır. Gençliğe Hitâbe’yi bile baştan sona ezbere okurdu. Ustamı sevmiştim. Babam da Kalcılar Han’da bir gümüş silindirinde çalışıyordu. Hatta o silindir meşhur tabip Kolsuz Agop’un kolunu kaptırdığı silindirdir. bir süre daha sonra ustamın eski kalfası Varujan Tavra’nın atelyesine geçtim. 1974 yılını o atelyede karşıladım”.

‘İNSAN KOMŞUSU İLE YAŞAR’: SAMATYA-KUMKAPI

Süreç ortasında Çarşı’ya daha yakın olduğu için ailecek Samatya’daki apartman katından çıkıp, 1975 yılında Kumkapı’ya (Babayiğit Sokak), müstakil bir meskene taşınırlar. Midyat’ı benimseyemeyen annesi, İstanbul’a kısa müddette ahenk sağlar. Daima güzel komşulara denk gelir, bayramlarını komşularıyla bir arada kutlarlar. Bedros Usta bir gün dayanamaz, babasına sorar: ‘Babo, memleketimize geri dönelim mi ? Sana toprağını verseler, hatta o toprağı sürüp, işlemen için maaş verseler…Döner misin?’ Babası kararlılıkla karşılıklar: ‘İnsan komşusuyla yaşar. Âlâ bir komşun var ise zenginsin. Devletin vereceği maaştan da toprağın rahmetinden de zenginsin. Asla dönmem!’.

PATRİK MESROP MUTAFYAN, BEZCİYAN OKULU’NDAN YETİŞENLER DERNEĞİ

Bedros Usta, komşuları tarafınca hayli sevilse de geniş toplumdan arkadaş edinmekte zorlanır. Yardımına Kumkapı Bezciyan Okulu’ndan Yetişenler Derneği koşar: “Askerliğe kadar samimi olduğum bir Türk -Müslüman arkadaşım olmadı. Bağ kurduklarım yalnızca kendi akrabalarım, komşularımdı. Çok ağır, sabah 6- akşam 9 çalışıyordum. 50 lira kazanmışsam 5 lirası bana, 45 lirası meskenin geçimine katkıydı. 5 liranın 1 lirası ile gazoz içerdim. O periyotlar İstanbullu Ermeniler ile bağlantı kuramadım. Çarşı’da onlardan da epey sayıda insan vardı lakin birbirimizin içinde büyük farklar vardı. Onlar kazandıkları para ile sinemaya, tiyatroya, pikniğe masraflardı. Biz gidemezdik. ötürüsıyla toplumsal ortamda bir ortaya gelemezdik. Bir gün tesadüf yapıtı Bezciyan Okulu’ndan Yetişenler Derneği’ne(Kumkapı) yolum düştü. Çekine çekine kapıdan içeri bakıyordum. Yanıma benden birkaç yaş daha büyük gösteren birisi geldi. Adımı sordu, ‘Bedros’ dedim. ‘Ne duruyorsun kapıda, içeri gelsene!’ dedi. O kişi Harut Özer’di. yardımıyla Bezciyan Derneği yuvam üzere oldu. Halk dansları, masa tenisi ve buna emsal bir fazlaca şeyi orada bir arkadaş kümesi ortasında oynamanın zevkini yaşadım. Manalı, üretken bir arkadaş etrafının ortasındaydım artık. Öbür bir bahtım, büyük bir müsabaka olarak adlandırabileceğim nitelikteydi: Kadasetli Patrik Hazretleri Mesrop Mutafyan! O sıralarda çabucak hemen patrik değil, genç bir rahipti. Yurtharicinden yeni dönmüştü. Annem yöresel yemek yaptığı vakit onu da davet ederdi. Halkla bütünleşmesini bildi, kendisine yakın gençlerle bağlantı kurdu. Ben de onun yakınındaki ergenlerden bir tanesiydim. Bizleri Ermenice’ye, ana lisanımıza yönlendirdi. Ermenice’yi unutmamak için özel dersler almamızı teşvik etti. Babam da aile ortasında Ermenice unutulmasın diye Marmara ve Jamanak gazeteleri alırdı, her akşam bana gazete okuturdu. Gazete okuma kültürüm yardımıyla hem Ermenice’m akıcı hâle geldi birebir vakitte toplumumuzda, ülkemizde olup bitenden haberim oldu. Babamla birlikte akşam rutinimiz uzun yıllar bozulmadı. Hatta bir süre daha sonra Yenimahalle’ye (Bakırköy) taşındık. Orada bile bu nizam bozulmadı. Yenimahalle’de Jamanak satan bir Ermeni tavukçu vardı: Tavukçu Madam! Ondan alırdık. Babam gazeteyi alır, Surp Kirk’i (Kutsal Kitap) öper üzere öper, başına koyar, daha sonra masaya bırakırdı. Bir gün dayanamayıp, niçin bu biçimde yaptığını sordum. Babam son derece doğal yanıtladı: ‘Çünkü Hayeren’dir (Ermenice)!’ Günler bu biçimde geçiyordu… Bir gün Kınalıada’ya bir cins düzenlendi. Daima birlikte sevinç ortasında, müziklerle, türkülerle yoldayız… Mesrop Mutafyan birden bana döndü, dedi ki: ‘Bak Bedros, bu sene de evlenmezsen seni rahip yapacağım’. O yılın sonunda eşim İrma ( Semercioğlu) ile evlendim!”

Bedros Damar’ın yapıtları…

ÜÇ KATLI, İKİ REVAKLI: BÜYÜK YENİ HAN

Bedros Usta, süreç ortasında Kapalıçarşı’nın aranan gümüş ustalarından olur. Çerçeve yapmakla başladığı işinde bugün aranan bir dizayncı ve zanaatkâr. Yarım asırdır gümüşü işler, gümüşü dokur… Ajur bölümden, kakmaya bir epeyce alanda kendisini geliştirir. Bedros Usta’nın Kapalıçarşı’sı Saatli Maarif Takvimi’ne nazaran uyanır. Altına, gümüşe, elmasa kendi hayatı üzere bakar. Minyatürlere, gravürlere şık bir suret olarak düşer. Pekala o sureti kim çizer: “Kapalıçarşı’nın ustaları saymakla bitmez. Lakin kendi dönemimde epey pahalı gümüş ustaları var, isimlerini anmadan geçmek olmaz. Bir Kakmacı Kirkor İnceyan ki sanatını öğrenmek isterdim. O bir ekoldür. Rölyef yapabilen bir ustaydı. Baruyr Ortainceyan, epey uygun bir ustaydı.Keşke onun yanında bir çıraklık geçmişim olsaydı. Bir de unutulmaz, efsanevi Boğos Fesciyan var. Onun elinden her şey gelirdi; model çıkarma, tasarım, dövü, tesfiye…Ben hayli pahalı ustaların yanında yetiştim, hepsine minnettarım. Birinci dükkânımı 1982 yılında, Pastırmacı Han’da açtım. 1989 yılından bu yana Büyük Yeni Han’dayım. O yıl Büyük Yeni Han’da gümüş imalat atölyesini kurmamla birlikte asırlık Han,ilk defa gümüş sanatıyla tanışmış oldu. Bu Han’da dao güne kadar dokumacılar üretim yapardı. Gümüş imalatında hiç bir vakit Kalcılar Han’a yetişmese de o birinci kurduğum atölyeden daha sonra vakit ortasında Han’ın üçte ikisi zanaatkarların ustalıklarını sergileyebilecekleri atölyelere dönüştü. Şimdikiler makas, çekiç, keski, testere haricinde hiç bir gerecin ismini bilmiyorlar. halbuki ki bu işte kullanılan o kadar hayli alet var ki: naynama, naysava, mengit, mersindan, sisi, topuz, peçko, deve boynu…. Bizim meslekte usta çırak münasebeti ise hepsinden değerli. Ustana asla saygısızlık yapmayacaksın, onun eli ayağı, gözü kulağı olacaksın. hiç bir eser tek bir ustanın elinde bitmez. Bitebilmesi için diğer bir meslektaşına muhtaçlık duyarsın. Örneğin silindirciler içindeki dayanışma gıpta edilecek seviyededir. Ustalar birbirinin materyalini kullanabilir. Bu olağan, olağan bir şeydir. Ben tasarımcıyım. Tasarımlarım dahil bütün ürettiklerimi meslektaşlarımın yardımı ile bitirebiliyorum. Bundan dolayı diyorum ki, ben meslektaşlarımla ustayım. Ne yazık ki ustanın bedeli yoksa, sanatın da kıymeti yoktur! Bizim toplumuz için bu geçerli!”

Büyük Yeni Han’da çekiç sesleri vakti biçimlendiriyor. Ceneviz kuşatmasından kalma gümüş hançer bir tek burada hatırlanıyor. Pekala kim ödeyecek örselenmiş toprağın, yakılmış ceviz ağacının, gümüş yataklarının yağmalanmış haritasının bedelini? Şafağın dağılan sesiyle soruyoruz!
 
Üst